CREDITI 18

Ricoldo : da Montecroce, Ricardi [sic] ex ordine fratrum, qui apud Latinos, Praedicatores appellantur. Confutatio legis latae Saracenis a maledicto Mahometo, translata ex Romana lingua in Graecam, per Demetrium Cydonium. Deinde per Bartholomaeum Picenum de Monte arduo, rursus e Graeco in Latinum conuersa, Romae : apud Aloysium Zannettum, 1606, 274, 2 p. ; 8o - Il testo originale non ci è pervenuto, la prima ed. in latino (Siviglia, c. 1500) col tit.: Improbatio Alcorani - Segn.: A-Q8R\10 - Vignetta (Madonna col bambino) sul front - Titolo uniforme: Improbatio Alcorani - Numeri: Impronta - a-is uea- urm. deli (3) 1606 (A) - Ricoldo : da Montecroce - Cydones, Demetrius - [Editore] Zannetti, Luigi - Paese di pubblicazione: IT - Lingua di pubblicazione: lat - Localizzazioni: RM0267 - Biblioteca nazionale centrale Vittorio Emanuele II - Roma - RM [vedi: Ricoldo Da Montecroce, I Saraceni (Contra legem sarracenorum), in "Biblioteca medievale", 13), a cura di G. RIZZARDI, Nardini editore, Firenze 1992, pp. 192].
Ricoldo : da Montecroce, Contenta Ricoldi ordinis praedicatorum Contra sectam Mahumeticam, non indignus scitu libellus. Cuiusdam diu captivi Turcorum prouinciae septemcastrensis, De vita & moribus eorundem alius non minus nece , (Parisijs : ex officina Henrici Stephani, 1511. Vltima Aprilis) - 86 c. : ill. ; 4o. - Altro colophon a c. k6 datato: "MDXI 16. Aprilis" - L'opera di Ricoldo da Montecroce è nella trad. latina di Bartolomeo Piceno, il cui nome figura nella relativa intit - L'ultima opera, il nome del cui autore, Victor de Carben, figura sul relativo front. a c. m1, è tradotta in latino da Ortuin Gratius - L'A. del De vita et moribus Turcorum, qui presentato come anonimo, è Georgius de Hungaria - Le due prime opere sono a cura di Jacques Le Fevre, come risulta dalla pref. nel v. del front. - Per l'ed. cfr. F. Schreiber, The Estiennes, New York, 1982, n. 11 - Rom - Titolo uniforme: Improbatio Alcorani - Numeri: Impronta - jpiu iss& emn* demu (3) 1511 (A) Nomi: Ricoldo : da Montecroce - Bartolomeo : Piceno - Victor : de Carben <1422-1515> - Georgius : de Hungaria - Le Fevre, Jacques : d'Etaples <1455-1537> - Gratius, Ortwin <1491-1542> Ricoldi ordinis praedicatorum Contra sectam Mahumeticam, non indignus scitu libellus - Localizzazioni: Biblioteca Casanatense - Roma - RM - 1 esemplare - Biblioteca nazionale centrale Vittorio Emanuele II - Roma - 1 esemplare - Biblioteca Estense Universitaria - Modena
Ricoldo : da Montecroce,Contenta Ricoldi ordinis paredicatorum contra sectam Mahumeticam, non indignus scitu libellus. Cuiusdam diu captivi Turcorum prouinciae septemcastrensis, de vita & moribus eorundem alius non minus necessarius libellus ... (impressorum Parisiis : in officina Henrici Stephani e regione scholarum, 1509. quarto Cal. Dec.) - 62 c. ; - nome del traduttore, Bartolomeo Piceno e del cur., Jacques Le Fevre d'Etaples figura a c. a1v - Autore del de Vita et moribus turcorum, presentato come anonimo, è Georgius de Hungaria - Segn.: a-h4/8 i4 k6 l4 - Impronta - Jpiu 155& m,m* demu (3) 1509 (R) Nomi: Ricoldo : da Montecroce - Bartolomeo : Piceno - Georgius : de Hungaria - Localizzazioni: Biblioteca Casanatense - Roma


Leonida, Fabio, Gemitus poenitentis in septem odas diuisus et ad septem psalmos poenitentiales Davidis in modum paraphrasis accommodatus. Auctore Fabio Leonida ..., Romae: Fei, Andrea, 1628 [opera presente all'Aprosiana intemelia]
Ritratti et elogii di capitani illustri che ne' secoli moderni hanno gloriosamente guerreggiato. Descritti da Giulio Roscio, monsig. Agostino Mascardi, Fabio Leonida, Ottauio Tronsarelli, & altri, In Roma: Mascardi, Vitale - De Rossi, Filippo, 1646


Blum, Hans, Ein Kunststreych Buch von ellerley antiquitaten, so zum verstand der funff Seulen der Architectur gehorend Blum Hans, [ Getruckt zu Zurich in der Froschow: Froschower (Froschovero) , Chrystoffel, ca.1550]


Michele Poccianti, Catalogus scriptorum florentinorum omnis generis... cum additionibus fere 200 scriptorum fr. Lucae Ferrini, Florentiae 1589
Altre opere realizzate direttamente o con il contributo del Poccianti:
[Servi di Maria], Mare magnum fratrum ser. B.M.V. annotationibus illustratum, aliisue preastantissimis indultis, quae in eodem Mari Magno desiderabantur, ... Declarationes aliquot ad priuilegia, et indulgentias maxime facientes. Bulla confirmationis eorundem priuilegiorum, & breue declarationis mendicantium. A Pio 5. aeditum. M.F.S , Firenze : eredi Torrentino, 1569, - 158, 2 p. ; in 4 - Nell'esemplare della Biblioteca Nazionale di Roma, collocato 14.26.O.19/2, seguono le Constitutiones Edizione a cura di Michael Floren. Servita - Sigillo a p. 82 - Impronta - i-tq isuq issi sucu (3) 1569 (Q) - Marca editoriale: Cornice manieristica contenente lo stemma dei Medici e la veduta di Firenze (Z1140) - Nomi: Poccianti , Michele<1535-1576> - Pius - Servi di Maria - Localizzazioni: Biblioteca Estense Universitaria - Modena - Biblioteca universitaria Alessandrina - Roma
Poccianti, Michele <1535-1576>, Vite de sette beati fiorentini fondatori del sacro ordine de' Serui. Con vno epilogo di tutte le chiese, monasteri, luoghi pij, e compagnie della citta di Firenze. Del P. Michele Poccianti ... Con la giunta di molte cose notabili ... et la tauola delle cose piu notabili. Il tutto composto dal P.M. Luca Ferrini da Prato dell'ordine de' Serui, In Fiorenza : appresso Giorgio Marescotti, 1589 - : 8, 207, 17 p. ; 8o - Marca (Z889) sul front Cors. ; rom Segn.: 4A-N8O-P4 - Iniziali e fregio xil - Impronta - i,ue ro,& ,&i, drmi (3) 1589 (A) - Marca editoriale: Nave nel mare in tempesta a vele spiegate mentre rasenta gli scogli, i venti soffiano forti, in alto a sinistra il sole. In basso monogramma del tipografo (Z889) - Localizzazioni: Biblioteca nazionale centrale - Firenze - 1 esemplare mutilo - Biblioteca del Seminario maggiore - Padova - Biblioteca di Area umanistica dell'Università degli studi di Urbino - Urbino - PU - Biblioteca nazionale centrale Vittorio Emanuele II - Roma - - Biblioteca universitaria Alessandrina - Roma - - Biblioteca Vallicelliana - Roma
Poccianti, Michele <1535-1576> Chronicon rerum totius sacri ordinis Seruorum beatae Mariae Virginis, in quo illustrium patrum, qui sanctitate doctrina, & dignitate in eo floruerunt, vitae atque actiones continentur. His addita sunt indulta pontificia eidem sacrae religioni concessa; & omnes sanctiones in comitijs generalibus habitae, ab anno. 1233. vsque ad. 1566. Autore frate Michaele Florentino .., (Florentiae, 1567 die 2. Maii) - 8, 332, ; 4o. - Cors. ; rom I tip., figli di Lorenzo Torrentino e Carlo Pettinari, sono stati identificati sulla base del materiale tipogr. - Iniziale, fregi e cornice xil. - Marca (simile a Z1140) sul front. - Segn.: p4A-2V4 - Stemma dei Servi di Maria a p. (pi greco)2r., (pigreco)4v. ed in fine - Impronta - r.cu enum r.ac quni (3) 1567 (R) - Localizzazioni: Biblioteca nazionale centrale Vittorio Emanuele II - Roma - - Biblioteca nazionale centrale - Firenze - Biblioteca universitaria Alessandrina - Roma - Biblioteca Casanatense - Roma - Biblioteca statale del Monumento nazionale di Montecassino - Cassino - FR - Biblioteca comunale Augusta - Perugia - PG - Biblioteca di Area umanistica dell'Università degli studi di Urbino - Urbino
Augustinus, Aurelius , D. Augustini Hippon. ... Regula dilucidario perutili illustrata. Cui accedunt priuilegia omnia quatuor ordinibus Mendicantium a compluribus maxx. pontt. concessa, ... Ad haec Mare Magnum cum Constitutionibus Seruitarum B.M.V. ... Quae omnia collegit, exposuit, & in ordinem redegit Michael. Floren. Seruita, & reuer. Zachariae Flor. totius ordin. generalis iussu diuulgauit: ..., Florentiae : figli di Lorenzo Torrentino e Carlo Pettenari, 1569 - 3 pt. (\148 \i.e. 152, 4; 158, 2; 4, 68 p.) ; 4o - Il tip. e stato identificato sulla base del materiale tipografico - Cor. ; rom Segn.: a-b4C-T4V"; A-T4V-X"; pA", A-H4I" - Ripetute nella pt. 1 le p. 13-16 Iniziali e fregi xil. - Cornici sui front. delle pt. 2 e 3 Emblema dei Serviti nella cornice della pt. 3 - Impronta - dura i-sa umi- quRO (3) 1569 (Q) - Impronta - i-tq isuq issi sucu (3) 1569 (Q) Impronta - s.ti o.se 1.t. giNa (3) 1569 (A) - Localizzazioni: Biblioteca del Seminario maggiore - Padova - Mutilo del fasc. A della pt.1. e di tutta la pt.3 - Biblioteca nazionale centrale Vittorio Emanuele II - Roma


Molino, Antonio ,I Fatti e le prodezze di Manoli Blessi Strathioto di M. Antonio Molino detto Burchiella .., In Vinegia : appresso Gabriel Giolito de' Ferrari, 1561 - 103 p. : ill. ; 4o - Iniz., test. e final. xil Segn.: A-N4 -De Marinis, Il Castello di Monselice, p. 77 - Impronta - hea- a.a; a.a; CaPa (3) 1561 (R) - Marca editoriale: In cornice figurata: Fenice su un braciere acceso. Motto: De la mia morte eterna vita I vivo. Iniziali: GGF. Motto: Semper eadem (Z534) - Localizzazioni: Biblioteche della Fondazione Giorgio Cini - Venezia - Biblioteca civica Bertoliana - Vicenza


Turia, Ricardo : de, La belligera espanola / Ricardo de Turia ; edicion, introduccion y notas de Patricio Lerzundi, Valencia, <1996>
Turia, Ricardo : de, La Gran comedia del triumfante martirio, y gloriosa muerte de san Vicente, hiio de Huesca y patron de Valencia. Por Ricardo de Turia [4o., Cfr.: Osterreichische National Bibliothek., Palau: Vol XXIV, pqg.213., Vignetta Xil. sul front. raffigurante S. Vicente., Front. entro cornice xil., Cors. ; rom., Segn.: A-B8, C80]
Rey De Artieda, Andres, 1: Andres Rey de Artieda, Cristobal de Virues, Ricardo de Turia, Madrid, 1997
Turia, Ricardo : de, La gran comedia de la belligera espanola. Compuesta por el famoso poeta Ricardo de Turia [sec. 17]


EMILIO PANNELLA (Ricerche su Riccoldo da Monte di Croce, AFP 58 (1988) 5-85) apporta molte notizie sul personaggio e predispone la miglior interpretazione critica della sua opera forse più nota cioè il Liber peregrinationis.
Lo studioso tra l'altro scrive:".... [ Riccoldo da Monte di Croce (scrive "Riccoldo" a differenza del Malvezzi e di altri che usano la forma "Ricoldo") Morto in ottobre 1320 dopo aver trascorso nell’ordine domenicano "annis quinquaginta tribus, mensibus v" (Cr SMN n° 222), Riccoldo era entrato in religione nell’anno 1267. Niente permette di congetturare attendibilmente l’anno di nascita. Prìma di vestire l’abito domenicano, Riccoldo aveva studiato le arti liberali, fuori e verosimilmente lontano da Firenze: "cogitavi, inquam, non esse tutum quod ego longo tempore sederem et otiosus essem, et ut probarem aliquid de labore pauperis et longe peregrinationis, maxime cum in mente mea revolverem quam longas et laboriosas peregrinationes adsumpseram adhuc] secularis existens ut addiscerem illas seculares scientias quas liberales appellant" (LP f. 1rb).
La Cronica di Santa Maria Novella [Cronica fratrum dei conventi domenicani umbro-toscani (secoli XIII-XV), "Archivum Fratrum Praedicatorum" 68 (1998) 223-94 ] lo dice originario "de Monte Crucis" del contado fiorentino: Monte di Croce, castello a monte di Pontassieve, sui confini delle dioc. Firenze/Fiesole; da dove provengono anche altri frati figli del medesimo convento:
"Fr. Clarus de Monte Crucis" (Cr SMN n° 33, † metà '200), "fr. Accursus conversus de Monte Crucis" (n° 217, † 1319), "fr. lacobus... de Monte Crucis" (n° 468, † 1369-70).
L'esatto toponimo è "Monte di Croce ", ben attestato dalle fonti fiorentine, che talvolta tradiscono il calco volgare anche quando scrivono latino: "a Tingo Manetti de Monte Crucis" (ASF, NA 4111 (già C 102), f. 136r: 6.XII.1293), e subito dopo: "Tingho Manetti de Monte di Croce" (ib. f. 136v: 7.XII.1293); "populi Sancte Bride [= Brigide] de Monte di Croce" (ASF, NA 2440 (già B 1426), f. 28r: 10.XII.1300); "fr. Ricchuldi de Monte de Cruce", nel doc. alla data 15.VI.1312 .
Anno 1154 "i fiorentini tornarono a oste a Montedicroce, e per tradimento l'ebbono, e disfecello infino alle fondamenta; e poi le ragioni che v'aveano i conti Guidi venderono al vescovado di Firenze, non possendole gioire né averne frutto" (Villani V, 37, 9-13); "i fiorentini cavalcharono a Monte di Croce, e disfecerlo tutto" (Chronichetta anonima, ed. P. Santini, Quesiti e ricerche di storia fiorentina, rist. Roma 1972, 97). Ruderi del castello di Monte di Croce ancora visibili presso Fornello sulla sommità di una collina che tocca quota mt 442. R. Nelli, Signoria ecclesiastica e proprietà cittadina. Monte di Croce tra XIII e XIV secolo, Comune di Pontassieve .... Pennino, padre di Riccoldo, s’era a suo tempo già trasferito in città con la famiglia e aveva preso dimora nel popolo (parrocchia) di San Pier Maggiore, come bisogna dedurre da quanto detto dalla Cronica a proposito dei fratelli di Riccoldo, a lui premorti d’un buon quindicennio...
Trasformato nella letteratura riccoldiana il genitivo patronimico "Pennini" (= figlio di Pennino) in cognome-casato "Riccoldo Pennini", l’esca alla caccia d’antenati illustri era bell’e pronta, "anche se l’albero, ad un ramo del quale io sono fiorito, non fosse quello su cui è sbocciato e maturato lui": F. Pennini, Un missionario in Oriente del 200. P. Ricoldo Pennini, "Calabria letteraria" 25, nn. 4-6 (1979) 48-49. Difficile considerare "fr. Dominicus [† 1285] dictus Pennini de porta Sancti Petri" (Cr SMN n° 136) terzo fratello di Riccoldo (Cf. P. Mandonnet, Fra Ricoldo de Monte-Croce, in "Revue biblique " 2 [1893] 47 n. 4): perché dictus Pennini è più consono a un soprannome personale che al patronimico; e sia perché Porta San Piero è indicativa del sesto non del popolo San Pier Maggiore, compreso nel sesto.
Per altro verso, le fonti fiorentine documentano la consuetudine d’indicare il toponimo comitadino d’origine anche per chi ora ("qui nunc habitat, moratur... ") risulti insediato in città..... È cittadino fiorentino, o lo diviene: a) chi è nato da genitori cittadini; b) chi, o i suoi genitori o nonni, ha versato per dieci anni l’imposta in città; c) chi, emigrato in città con tutta la famiglia, vi ha dimorato ininterrottamente per cinque anni, senza allontanarsene più di due mesi l’anno (J. Plesner, L’emigrazione dalla campagna alla città libera di Firenze nel XIII secolo, Firenze 1979, 164). Riccoldo e i suoi fratelli, del sesto cittadino di Porta San Piero, sono fiorentini a tutti gli effetti e in senso stretto. "Civitatis Florentie" e "Florentinus"...: nella sua documentatissima indagine.
Il Pannella segue il percorso formativo di Riccoldo in Italia ( Firenze 1272 - Roma 1287 - Lucca 1288) per seguirne le peregrinazioni in oriente:
Acri [sul finire del 1288] - Valle del Giordano 6 gennaio [1289] .- Sivas in Turchia, [1° maggio] - Tabriz - Baghdad dopo 18 maggio 1291 per analizzarne la permanenza in oriente. "Et relictus sum solus in Baldacco a sociis in profundis partibus orientis, et de occidente a pluribus annis aliqua nova non babeo de fratribus meis sive de ordine. Magistro eciam, qui me misit, nescio quid accidit, quia de multis et lacrimosis litteris quas ei pro succursu transmisi nec cedulam aliquam responsionis accepi". "In pluribus annis quibus conversatus sum cum eis [scil. sarracenis] in Perside et in Baldacco, non recolo me audisse nec semel cantum vanitatis sed semper cantum de laude Dei et de commendatione sue legis et sui prophete" (LP f. 18rb). "Hec igitur que de nationibus orientalibus rudi et simplici stilo descripsi, conversando cum eis pluribus annis per experientiam ita esse cognovi" (ADNO f. 243r). "Ibique plurimo tempore degens (...). Demum pro quibusdam dubiis articulìs per sedem apostolicam declarandis, ad Ytalie partes remeans cum proposito redeundi, propter quod et barbam plurimo tempore nutriebat, infirmitatibus prepeditus celle quieti, devotioni ac predicationi se totum conferens... ".
*******************************************************
Liber peregrinationis [Berlin, Staatsbibliothek lat. 4°.466 (sec. XIV inc.), ff. 1r-24r |1ra| Incipit liber peregrinationis fratris R(icculdi) ordinis Predicatorum.]
Continentur autem in hoc libro sub brevitate regna gentes provintie leges ritus secte et hereses et mostra que inveni in partibus orientis ut fratres qui vellent laborem pro Christo adsummere pro fide dilatanda sciant quo indigent et ubi et qualiter magis possunt proficere.
[1] Causa movens. Primum capitulum
Cum ego minimus in ordine Predicatorum recogitarem frequenter incomprehensibilitatem et intensionem divini amoris ad genus humanum, quia "sic Deus dilexit mundum ut Filium suum unigenitum daret" [Io. 3,16], et ipse Altissimi Filius suam peregrinationem tam diligenter nobis ad memoriam reduceret ut ea non essemus ingrati, dicens "Exivi a Patre et veni in mundum" [Io. 16,28], et quomodo etiam cito natus eciam pauper et parvulus nec sibi nec matri pepercit a longa et laboriosa peregrinatione set cum matre pauperi et sene baiulo peregrinatus est in Egiptum ut fugeret adversarios, cui non erat causa timoris, decrevi quod esset michi valde aiosum quod ego per tot beneficia suscepta, qui solus Ipse novit, maxime quia me vocavit et segregavit de mundo et adsumpsit ad tantum ordinem ut essem testis et predicator ipsius, |1rb| "cogitavi vias meas et converti pedes meos in testimonia tua" [Ps. 118,59], cogitavi, inquam, non esse tutum quod ego longo tempore sederem et otiosus essem, et ut probarem aliquid de labore pauperis et longe peregrinationis, maxime cum in mente mea revolverem quam gas et laboriosas peregrinationes seram adhuc secularis existens ut addiscerem illas seculares scientias quas liberales appellant.
[2] Peregrinatio. Secundum capitulum
Suscepta igitur obedientia domini papa mediante magistro ordinis, incipiens peregrinationem transivi mare ut loca illa corporaliter viderem que Christus corporaliter visitavit, et maxime locum in quo pro salute humani generis mori dignatus est, ut memoria passionis eius in mente mea imprimeretur tenacius, et sanguis Christi pro nostra salute effusus, esset michi robur et firmamentum ad predicandum et moriendum pro illo qui michi sua morte vitam donaverat.
[3] De Galilea
Veni igitur in Accon [fine 1288], et inde itinere diei ivimus cum multis cristianis [sic in extenso] in Galileam et primo pervenimus - xx miliaria - ad Cana Galilee ubi Christus fecit initium signorum, aquam convertendo mutando in vinum. Est autem Cana Galilee quarto vel quinto miliario a Naçaret. Ibi extra casale invenimus puteum unde ministri auxerunt aquam implentes ydrias. Ibi invenimus locum nuptiarum et loca et formulas ydriarum. Ibi |1va| cantavimus et predicavimus evangelium nuptiarum. Ibi rogavi Christum quod sicut aquam in vinum converterat ita aqua mee insipiditatis et indevotionis converteret in vinum compunctionis et spiritualis saporis.
Inde recto cursu - xv miliaria - venimus ad casale Genesaret, quod est supra mare Galilee. Ibi in descensu montis supra mare cantavimus evangelium de illis duobus demoniacis quos Christus curavit ibi a legione demonum, quos Christus concessit intrare in porcos. Ibi rogavi Dominum quod me ab infestationibus demonum liberaret.
Inde descendimus - v miliaria - in Bessaydam, civitatem Andree et Petri, que est iuxta mare Galilee; et venimus iuxta mare et cantavimus ibi evangelium "Ambulans Iesus iuxta mare Galilee vidit duos fratres etc." [Mt. 4,18]. Ibi rogavi Christum quod me ad sanctum suum discipulatum vocaret et faceret piscatorem hominum.
Inde ascendimus - iij miliaria - ad montem qui est supra mare Galilee, ubi Dominus sedens sermonem ad discipulos fecit, et cantavimus evangelium "Videns Iesus turbas ascendit in montem etc." [Mt. 5,1]. Ibi rogavi Dominum quod me totaliter a desiderio terrenorum levaret et mentem meam ad celestia transferret.
Inde ascendimus - j miliarium - ibi prope ad montem ubi Dominus fecit convivium de quinque panibus |1vb| ordeaceis, et cantavimus evangelium et predicavimus. Et postea, sedentes per ordinem super herbam et fenum, fregimus panem et manducavimus omnes cum letitia et lacrimis. Ibi prope est cisterna vetus in quam proiecerunt Ioseph. Ibi etiam prope - x miliaria - est castrum Safet, clavis totius Galilee.
Inde descendimus - ij miliaria - in Cafarnaum et venimus ad locum ubi curavit leprosum, et postea ad locum ubi Matheus sedebat ad teloneum et accipiebat vectigalia. Et cantamus et predicamus evangelium de vocatione Mathei [Mt. 9,9 ss].
Inde regirantes iuxta mare Galilee venimus - - ij miliaria - ad locum Tabula, que est inter Cafarnaum et Betsaydam, in loco ubi Dominus apparuit discipulis post resurrectionem stans in litore et vocavit eos de mari et invitavit eos ad prandendum. Et cantavimus et predicavimus evangelium, et manducavimus omnes ubi manducavit cum eis panem et piscem.
Inde regirantes iuxta mare Galilee versus Betsaydam et Genesar(et) venimus - vj miliaria - ad Magdalum, castellum Marie Magdalene iuxta stagnum Genesar(et). Et flentes et eyulantes pro eo quod invenimus ecclesiam pulcram non desctructam sed stabulatam, cantavimus et predicavimus evangelium Magdalene.
Inde venientes iuxta mare Tiberiadis venimus - v miliaria - ad |2ra| civitatem Tyberiadem, et invenientes ibi multa memoria digna; inter alia hec notavi quod mare Tyberiadis tota aqua et in omni loco dulcissima est et suavissima ad potandum, cum tamen ex multis partibus intrent in eo aque fetentes et sulfuree et amarissime.
Inde vero ascendentes in montem altum ut veniremus ad altissimum montem Tabor, venimus - x miliaria - in Betuliam, parvulam civitatem Iudit, et ad pedes civitatis quievimus ad fogntem ad quam iudei obsessi ab Oloferne exibant ad refocillandum. Et transeuntes Bettuliam - v miliaria - ascendimus ad altissimum montem Tabor; ubi invenientes multas et magnas ecclesias dirutas, venimus ad locum altiorem ubi transfiguratus est Dominus. Et legimus evangelium de transfiguratione Domini et predicavimus flentes et admirantes de tanta destructione etc. Inde vidimus partem Arabie et montem ubi vel unde derivantur fontes Ior et Dan, qui initiant Iordanem. Inde vidimus montes Gelboe.
Ad pedes montis Tabor est campus magnus Esdrelon, qui dicitur planities vel campus fabarum; super quo, ex opposito montis Tabor, est parva civitas que vocatur Naym, ubi suscitavit Dominus filium vidue.
Transeuntes |2rb| autem campum magnum Esdrelon et pertranseuntes Naym, festinavimus - xij miliaria - in Naçaret. Et adscendentes in montem, venimus ad saltum Domini, ubi iudei voluerunt precipitare Christum cum incepit eis legere et predicare. Ibi legimus et predicavimus evangelium. Ostendebant autem quedam vestigia pedum et itineris in saxo que dicebant esse vestigia pedum Christi.
[4] De Naxaret
Inde - ij miliaria - venimus in Naçaret et invenimus magnam ecclesiam quasi totam dirutam, et nichil erat ibi de primis edifitiis nisi sola cella ubi fuit annuntiata Domina; illam semper reservavit Domina ad memoriam humilitatis et paupertatis. Est autem ibi altare Domine in loco ubi orabat Domina quando missus est angelus Gabrihel ad eam, et altare arcangeli Gabrielis ubi stetit Gabriel annuntians. Et in utroque celebantes missas et predicantes verbum Dei circuivimus et perambulavimus civitatem, maxime loca illa que magis frequentabat Domina et puer Iesus. Invenimus ibi iuxta civitatem fontem qui est ibi in maxima veneratione pro eo quod Domina ibat aliquando ad fontem illum, et puer Iesus frequenter portabat inde aquam matri. Ivimus etiam ad sinagogam in qua legit Iesus Ysaiam prophetam.
Omnia ista loca Galilee, de primo usque ad ultimum, invenimus in possessione sarracenorum |2va| pacifica et quieta.
De Naçaret venimus - xij miliaria - in castrum çafferanum, ubi natus est Iohannes evangelista et sanctus Iacobus, filii Zebedei. Ibi habitabant cristiani. Inde reversi - x miliaria - fuimus in Accon, civitatem cristianorum.
[5] De Iudea et terra promissionis
De Accon vero festinantes versus Iherusalem - viij miliaria - venimus ad torrentem Cison, ubi occidit Elyas per manus mynistrorum ottingentos et quinquaginta prophetas Baal et lucorum [III Reg. 18,15-40]. Quem transeuntes venimus - iij miliaria - ad Cayfam civitatem iuxta mare. Et inde - ij miliaria - ivimus ad pulcerimum monticulum Carmeli, ubi Elyas congregari fecit multitudinem Israel et convicit sacerdotes Baal etc. [III Reg. 18,20 ss].
Inde - x miliaria - ivimus ad Castrum Peregrini, quod est nobile castrum templariorum iuxta mare. Inde - xx miliaria - ad castrum Caco. Inde - xxv miliaria - ad Sanctum Georgium. Inde - xx miliaria - in Betenopolim, qui fuit viculus sacerdotum. Inde - v miliaria - venimus in Ramatha in monte Effraym, qui est tribus miliaribus a Iherusalem, et visitavimus domum Samuelis.
Inde - iij miliaria - venimus ad Iehrusalem civitatem sanctam, que etiam vere potest nominari civitas ruine et destructionis. In qua primo ivimus ad ecclesiam sepulcri domini nostri Iesu Christi, et non potuimus intrare nolentibus saracenis. Inde adscendentes ad montem Syon, civitatem quam expungnavit et edificavit David, |2vb| invenimus turrem David maximis quadris et saxis edificatam ita quod etiam destruentes in destruendo defecerunt et aliquid ad memoriam dimiserunt. Postea invenimus locum ubi fuit decollatus sanctus Iacobus maior, ubi nunc est ecclesia, et in ecclesia locus decollationis et marmor quod ostendunt adhuc rubeum sanguine cruentatum.
Postea invenimus locum ubi fuit cenaculum illud grande stratum ubi fuit edificata maxima ecclesia; que ex una parte continet ce1lam sive mansionem beate Virginis post ascensionem Filii, ex alia parte in longum continet locum ubi cenavit Christus cum discipulis, et alia que fecit eodem sero. Et ibi est altare ubi ordinavit sacramentum eucaristie. Et ibi etiam locus ubi erant discipuli congregati quando factus est repente de celo sonus. Et in eodem loco, subtus, est mansio ubi sero erant discipuli congregati propter metum iudeorum, et locus ubi stetit in medio eorum et dixit "Pax vobis". Ibi est altare ubi celebravimus et predicavimus gementes et flentes, et vehementer timentes occidi a saracenis. Ibi prope, iuxta ecclesiam, est columpna flagellationis Christi adhuc vestigio sanguinis Christi cruentata. Ibi iuxta est domus Anne, socer Cayfe. Ibi prope est locus ubi Petrus postquam negavit |3ra| egressus foras flevit amare, ubi in memoriam negationis vel amari fletus et penitentie Petri edificata est ecclesia [ecclesiam cod.].
Inde descendentes de monte Syon invenimus locum fratrum Predicatorum ubi adhuc manet ortus. Est autem locus quasi inter templum Salomonis et templum Domini. De templo Salomonis vidimus locum fuit precipitatus sanctus Iacobus frater Domini, ubi est maximum precipitium super vallem Iosaffat. Quem locum replevit Salomon cum edificavit Mello.
Inde exeuntes civitatem, intravimus campum Aceldemac qui usque in hodiernum diem est sepultura peregrinorum. Ibi prope invenimus cellam sancti Eunofrii et aliorum sanctorum patrum.
Inde descendentes ad vallem Iosafat, ubi invenimus mirabile sepulcrum faraonis, quod dicitur edificasse Salomon uxori sue filie faraonis, quam tantum dilexit ut ei ascribantur Cantica canticorum.
Inde de valle Iosaffat - xx miliaria - descendimus in Ierico per viam illam per quam descendit ille qui descendebat a Ierusalem in Ierico, que usque nunc deserta est et dubia et a latronibus frequentata. Descendentes autem - x miliaria - invenimus munitiunculam quam edificavit Ptholomeus filius Abobi, ubi occidit Symonem sacerdotem magnum cum esset ebrius |3rb| cum filiis suis in convivio quod eis fecerat, et usque modo est turris et dicitur usque in hodiernum diem "Turris rubea". Inde descendimus - x miliaria - in Ierico que est quasi deserta . Inde festinantes ad Iordanem - iiij miliaria - invenimus iuxta Iordanem locum ubi habitabat Iohannes Baptista, ubi in memoriam Iohannis Baptiste est pulcrum monasterium.
[6] De Iord Inde - j miliarium - venimus ad Iordanem ad locum ubi Iohannes baptiçavit Christum. Ibi in festo Epifanie [6.I.1289] invenimus congregatos cristianos ad baptismum et ad festum ultra decem milia ex omni populo et natione, ubi edificavimus altare iuxta fluvium ubi celebravimus et predicavimus et baptiçavimus gaudentes et flentes. Cum autem omnis populus baptiçaretur et clamaret Kiriel(eison) tantus fuit fletus et ululatus quod putabamus angelos descendisse de celo et voce querula clamantes nobiscum. Et tunc cantavimus evangelium "Factum est autem cum baptiçaretur omnis populus etc." [Lc. 3,21].
Inde post baptismum a Iordane ascendimus - vj miliaria - ad montem temptationis in deserto ubi ductus est Iesus et in loco ubi ieiunavit quadraginta diebus et quadraginta noctibus. Est ecclesia et cella; ubi celebrantes et predicantes multis cristianis qui convenerant et heremitis qui morabantur ibidem, didicimus ab eis cuncta loca et mansiones Christi per ordine.
Inde - ij miliaria - duxerunt nos ad locum et montem valde altiorem et valde difficilem ad eundum, ubi "adsumpsit eum |3va| dyabolus in montem excelsum et ostendit ei omnia regna mundi" [Mt. 4,8]. Et vere locus aptus est temptationi et cupiditati quia, cum in se sit desertus et nichil boni habens, tamen sub eo in planitie pulcerima quasi omnia bona sunt; est enim super fluenta Iordanis et planitiem Ierico, in qua rivos, fontes, ortos irriguos sicut paradisus, et campos cannamelle unde faciunt çucherum et plura molendina ubi molunt çucherum, ibi palmas Ierico, ibi "plantatio rose in Ierico" [Eccli. 24,18].
Inde vidimus - x miliaria - loca Sogdome et Gomorre et aliarum civitatum et Mare Mortuum, quod appellant Mare Maledictum. Inde vidimus Ilcracco, quod est "de Petra deserti ad montem filie Syon" [Is. 16,1]. Ibi vero ubi fuit temptatio cantavimus et predicavimus evangelium.
Inde vero - xx miliaria - adscendimus in Iherusalem pper viam per quam Christus ascendit ad passionem vadens; et venientes in Bethaniam, que est tertio miliario a Iherusalem, pri mo invenimus locum ubi Martha occurrit Iesu extra Bethaniam, et postea in Bethania domum Laçari et sepulcrum eius, unde vocavit eum Dominus. Et cantavimus evangelium et predicavimus de Laçaro.
Inde venimus in Beffage iuxta montem Oliveti et invenimus locum ficulnee que aruit ad preceptum Domini, et locum unde misit duos discipulos in |3vb| Iherusalem pro asina.
Inde - j miliarium - venimus ad montem Oliveti et invenimus in cacumine montis Oliveti locum et petram adscensionis Christi, et multa alia mirabilia; et ibi prope, alium montem quem appellant Galileam, et dicunt quod ille est mons de quo intelligitur "undecim discipuli abierunt [habierunt cod.] in Galileam in montem etc." [Mt. 28, 16], non quia mons sit in Galilea set in Iudea, sed quia mons ipse appellatur Galilea. Alii dicunt hoc fuisse montem Tabor, qui est vere in Galilea.
Descendentes autem de monte Oliveti venimus ad locum ubi "videns Iesus civitatem flevit super illam" [Lc. 19,41]. Et ibi accepimus ramos olivarum, benedicentes et dantes omnibus. Et descendimus per viam per quam descendit Christus cum processione in die Olivarum, et venimus ad Portam Auream per quam intravit Dominus cum processione; que porta est ad pedes templi.
Deinde adscendentes in civitatem ut iremus - vj miliaria - in Betlehem, exivimus extra civitatem iuxta montem Syon, et invenimus iuxta civitatem fontem Rogel, ubi fuit ortus regius, ubi Adonyas filius Agit fecit convivium cum vellet regnare [cf. III Reg. 1,5].
Inde procedentes per viam per quam iverunt magi versus Belleem - j miliarium - invenimus locum ubi stella |4ra| reapparuit eis; et ibi est ecclesia in memoriam stelle. Inde venimus ad Quattuor milia martires, ubi transportavit eos leo, et est ibi monasterium pulcrum ubi habitant monaci saracenorum.
Inde invenimus - iij miliaria -, in medìa via inter Iherusalem et Betleem, locum Elye. Inde - ij miliaria - venimus ad sepulcrum Rachelis iuxta viam Effrate; quod sepulcrum quam nobile et quam antiquum sit, ipsum opus testatur. Inde venimus ad Campum cicerum, ubi nichil nascitur nec fit nisi lapilli parvuli ad modum cicerum. Dicunt quod dum Christus transiret inde et quereret a laboratore seminante cicera dicens "Quid seminas?", ille ex derisione respondit "Semino lapides"; et Christus dixit "Et lapides recolliges". Ex tunc, ut dicunt, nichil ibi nascitur.
[7] De Betlehem
Inde venimus in Betleem civitatem parvulam, ubi natus est parvulus ille magnus, ubi invenimus pulcerimam ecclesiam Domine, et in ecclesia diversorium, quod erat via stricta, ubi ex parte una erat presepe ubi posuerunt Dominum, et ex alia parte vie erat quasi quedam grotta et antrum pauperum ubi habitabant stricte. Et ibi est altare ubi peperit Domina. Ibi celebrantes et predicantes et populum comunicantes, post missarum |4rb| sollemnia invenimus in presepio pulcerimum infantem, filium paupercule cristiane que habitabat iuxta ecclesiam, et in eo letantes adoravimus Christum natum ad modum magorum, et dantes parvulo munera reddidimus matri
. Inde - iij miliaria - descendimus ad locum pastorum, qui erant in regione eadem in tertio miliario ad Betlehem, ubi est memoria pastorum maxima ruina ecclesiarum que fuerunt ibi edificate. Ibi iuxta est viculus vel casale prophetarum qui occurrerunt [occurrent cod.] Elye et Elyseo et dixerunt "Hodie tolletur dominus tuus a te" [cf. IV Reg. 2,3.5]. Unde adscendentes per viam que ducit in Betlehem, per viam per quam venerunt pastores et per quam adscendit Iosep cum Maria uxore pregnante, et invenimus - j miliarium - prope Betlehem locum ubi Maria et Iosep quieverunt fessi et sitibundi; ubi ostenderunt nobis puteum quem dicebant excrevisse aquam usque ad summum et dedisse potum pregnanti Virgini et suo sponso.
Inde readscendentes in Betlehem usque ad locum nativitatis invenimus iuxta ecclesiam Domine palatium ubi Ieronimus transtulit libros et sedem ubi sedebat et locum dormitionis sancte Paule. Inde redeuntes - ij miliaria - ut iremus ad domun Zaccarie, qui habitabat extra Iherusalem per tria miliaria, et invenimus primo locum ubi Elysabet occurrit Marie |4va| et "exultavit infans in utero eius" [Lc. 1,41], postea invenimus domum Çacharie. Et ibi prope, ad tertiam partem miliaris, domum Elysabet; et in me dio currit rivulus a fonte pulcerimo ubi frequenter quiescebant et colloquebantur Maria et Elysabet pregnantes. Ibi etiam invenimus locum nativitatis Iohannis Baptiste.
Inde redeuntes ~ ij miliaria - versus Iherusalem invenimus locum ubi fuit incisa arbor magna [magnum cod.] ex qua factum est lignum crucis. Inde redeuntes in Ierusalem per viam illam unde descendebat eunucus Candacis regine, quem [quam cod.] baptiçavit Filippus, invenimus viam per quam ibat in curru legens Ysaiam [Act. 8,27-38].
[8] Item de Ierusalem
Venientes autem in Iherusalem ut completemus desiderium nostrum de visitatione sepulcri, iterum adscendimus in montem Syon, ubi cenavit Christus cum discipulis et lavit pedes eorum. Inde descendimus per viam per quam descendit post cenam ut iret ad ortum [= hortum] et venimus ad aquas Syloe, ubi fuit secatus Ysayas, ad quem locum misit Dominus cecum natum.
Inde transivimus torrentem Cedron, qui est in valle Iosaffat et currit inter montem Oliveti et Iherusalem. Inde adscendentes per vallem Iosafat venimus ad locum ubi erat ortus in quem introivit Iesus. Et ibi invenimus locum ubi oravit Iesus et ubi captus fuit iuxta ortum, et nunc dicitur Campus florum. Ibi iuxta |4vb| est sepulcrum Virginis vacuum in vallis Iosafat medio.
Ibi vero in valle Iosaffat eonsiderantes locum iuditii inter montem Oliveti et montem Calvarie sedimus flentes et trementes, expectantes iuditium. Conferentes autem ubi resideret in alto iustissimus iudex et ubi esset ad dexteram et ad sinistram, elegimus mansionem ex tunc ad dexteram, et quilibet signavit ibi lapidem in testimonium. Ego autem extraxi et signavi ibi lapidem et accepi locum ad dexteram pro me et pro omnibus illis qui a me verbum Dei audierant, qui perseverarent in fide et veritate evangelii. Et sic signavi in lapide sub invocatione multorum fidelium testimonium; qui presentes flebant.
Inde intravimus in pulcerimum supulcrum Virginis, quod saraceni cum multis luminaribus et magna reverentia custodiunt. Et ibi cantantes et celebrantes et predicantes et populum comunicantes quievimus.
Inde exeuntes invenimus iuxta locum campum et locum ubi fuit lapidatus Stefanus. Et adscendentes per viam per quam eiecerunt eum extra civitatem cum lapidibus [cf. Act. 7,57], intravimus in Iherusalem per Portam sabatorum et invenimus ecclesiam Sancte Anne matris Domine. Ibi ostendunt locum ubi affirmant vere quod nata fuit beata Virgo; et ibi iuxta, sepulta |5ra| est mater eius sancta Anna. Ibi prope invenimus probaticam piscinam.
Adscendentes autem invenimus domum Herodis, et ibi prope, domum Pilati, ubi vidimus licostratos [sic] et locum ubi fuit iudicatus Dominus, et locum ubi in platea stetit populus ante palatium cum exivit ad eos Pilatus.
Adscendentes autem per viam per quam adscendit Christus baiulans sibi crucem, invenimus locum ubi Christus dixit "Filie Iherusalem, nolite flere super me" [Lc. 23,28]. Ibi ostendunt locum tramortitionis Domine cum sequeretur filium portantem crucem, et ostendunt locum et memoriale ubi corruit. Ibi iuxta viam ostendunt domum Iude et memoriale . Ibi ostendunt locum ubi sustitit Christus cum cruce et fessus quievit paululum. Inde per transversum est via que venit ad civitatem ubi occurrerunt Symoni cireneo venienti de villa ut tolleret crucem Iesu. Ibi iuxta est locus qui fuit fratrum Minorum.
Adscendentes autem per viam in directum ubi ascendit Iesus, invenimus locum ubi dicunt quod Elena probavit et discrevit crucem Domini ab crucibus latronum signo resuscitationis mortui.
[9] De sancto sepulcro Domini
Inde procedentes intravimus in ecclesiam sepulcri. Est autem ecclesia maxima, que continet montem Calvarie et locum sepulcri. Adscendentes autem ad montem |5rb| Calvarie, in loco ubi crucifixus est Dominus, invenimus locum ubi in saxo fixum est lignum crucis; et ibi iuxta, ymaginem crucifixi opere mosayco, tenens faciem ad occidentem sicut fuit crucifixus Dominus. Et ad pedes saxi ubi erat infixa crux, stactio beate Virginis et beati Iohannis qui stabant iuxta crucem respicientes ad orientem et ad faciem Christi. Ibi est locus tante devotionis quod si quis non fleret compassione Filii clamantis et morientis in cruce, flere cogitur compassione matris flentis ad pedes crucis Christi morientis pro nobis. O anima, o anima peccatoris hominis, quomodo potuisti postea vivificare et gubernare corpus tante corruptionis et tante contradictionis? Quare non factus est michi dolor mortis, dolor compassionis? Si vere fuissem devotus ut credebam, dolore vel gaudio mori potui de completione tanti desiderii. Circumspiciens autem sollicite si vere viderem Dominum meum oculis corporeis pendentem in cruce, non vidi nisi oculis fidei; oculis autem corporis vidi locum crucifixionis et saxum conscissum a summo usque deorsum; et partem columpne subtus [sumptus cod.], ad quam flagellatus est Dominus, que sustentabat lapidem altaris deorsum prope stationem ubi mater et virgo plorabat. Ibi retro et iuxta eam erat locus, et ostendebant lapidem ubi deposuerunt |5va| corpus et ligaverunt linteo et condierunt aromatibus ut sepelirent [cf. Io 19,40].
Inde volentes accedere ad sepulcrum et querere Dominum quem non inveneramus in monte Calvarie - iam enim deposuerant eum - oi [? d'incerto scioglimento] ego miser tarde perveni! - dixi "Eamus et queramus ad monumentum ubii posuerunt ipsum". Et congregans cristianos qui tunc erant ibi ultra centum, ordinavi processionem, quam incepimus ad columpnam quam dicunt esse in medio mundi, et descendimus per viam per quam venerunt Marie cum arotamtibus, et nos plane procedentes per viam et conferentes ad invicem "Quis revolvet nobis lapidem etc.?" [Mc. 16,3]. Et postea cum adpropinquamus alta voce cantantes et repententes "Victime pascali laudes", ad omnem passum, unum versum unus precinebat et omnes respondebant. Et circumdantes et circumeuntes sepulcrum, cum querentes sollicite non inveniremus Dominum, clamavit quispiam tam alta voce "Surrexit Christus spes mea, precedet suos in Galilea"; quod extra totum templum rumor et tumultus insonuit inter saracenos.
Intrantes autem in sepulcro invenimus magnum illum lapidem ad hostium monumenti sed revolutum iuxta hostium. Et exeuntes, cum non inveniremus Dominum, ostenderunt nobis ortum et locum ubi primo apparuit Marie Magdalene; et inde viam, |5vb| non in orto, ubi apparuit aliis Mariis et ubi tenuerunt pedes eius.
In eadem autem ecclesia est alia ecclesia subtus, quam fodit Elena ubi invenit cruces, ad quam descedimus plus quam viginti passus, et est tota fossio in lapide. In ipsa autem ecclesia sepulcri, celebrantes et predicantes pluribus vicibus et populum comunicantes quievimus die et nocte.
Inde exeuntes et redeuntes de Iherusalem venimus - viij miliaria - recto cursu in Emaus. Et conferentes de Christo ut ipse apropinquans iret nobiscum, per prata et loca pulcerima apropinquantes castello venimus ad viam in qua se finxit longius ire, et postea in Emaus ad locum ubi paraverant cenam et congnoverunt eum; ubi est ecclesia pulcra.
Inde redeuntes - x miliaria - venimus iuxta Ramam, civitatem Iosep qui sepellivit Christum, et inde iuxta Cesaream Filippi, que est super mare. Inde - xxv miliaria - ad Caco castellum. Et inde apropinquantes Castro Peregrini venimus ad caveam Virginis. Est autem cavea fovea Virginis iuxta mare, in via que venit de Egipto in Iudea vel in Galileam. Voluit enim Ioseph declinare Iudeam et ire in Galileam, et cum esset iuxta mare in via que venit de Cesarea Filippi et quiesceret super lapidem, lapis quasi liquatus et per semet |6ra| ipsum se lectum et concavum faciens, ocultavit puerum et Mariam et Iosep, ut non viderent eos quidam insequentes et volentes ledere, ut dicunt. Inde - iiij miliaria - venimus in Castrum Peregrini et inde in Accon.
[10 . De Tripoli et Armenia]
De Accon vero transeuntes per mare iuxta Tirum et Sydon - ducenta miliaria - venimus in Tripolim, iuxta quam - iiij miliaria - est "fons ortorum et puteus aquarum viventium" [Cant. 4,15]. Inde - x miliaria - vidimus montem Pardorum et - xv miliaria - montem Libani, ubi sunt maronite, qui dicunt in Christo unam esse voluntatem; conveniunt tamen nobiscum in omnibus aliis magis quam aliqua secta orientalis. Ibi prope eos - xl miliaria - sunt Adsessini, quos orientales appellant ysmaelitas, natos de Ysmaele; et dum occidunt et occiduntur putant quod statim adsummantur ad quasdam delectationes in quibus credunt esse vitam eternam. Isti quantum ad legem sunt saraceni.
De Tripoli vero per mare transeuntes - xv miliria - venimus prope Tortosa et inde ostenderunt nobis planitiem inter montem Libani et montem Nigrum, ubi Moyses [sic, intendi Noe] fabricavit archam. Et postea intravimus Armeniam apud Laiatium; et inde ­xxx miliaria - Mamistriam, ubi fuit episcopus Theodorus maximus hereticus, qui totum evangelium sua expositione fedans dixit Virginem non |6rb| peperisse Deum sed hominem iustum et templum Dei. Huius virulentos libros invenimus in omnes partes orientales apud nestorinos ; nam Nestorius fuit eius sectator.
Deinde transivimus iuxta Tarsum Cilicie, unde fuit beatus Paulus apostolus.
[11] De Turchia et turchimannis
Armeniam autem transeuntes intravimusTurchiam et invenimus turchymannos, homines quasi bestiales, qui sunt saraceni et habitant comuniter sub terra ad modum talparum. Isti egrediuntur de cavernis terre quasi mures et subito faciunt exercitum. Isti sunt homines feroces et fortes et maxime mulieres eorum. Et ut de ceteris sileam, hoc unum referam: nam cum iremus cum camelis, mulier turchymanna pregnans pedes sequebatur camelos, et de nocte, cum essemus in deserto , peperit in silentio. Mane autem facto, admirantes invenerunt infantulum vagientem, quem accipiens mater pedes sequebatur camelos ut prius.
Predicti autem turchimanni insidiantur maxime grecis qui habitant iuxta Mare magnum. Qui greci occiderunt ex francis maximam multitudinem, quia in quodam passagio quod faciebant franci contra saracenos, miscuerunt calcem farine; franci autem ab eis secure tamquam a cristianis accipientes et secure commedentes, |6va| multi mortui sunt. Invenimus autem firmiter per fide dignos quod greci illi ita timent turchianos quod non audent exire de civitate vel de castro nisi portent secum capistrum paratum quo ligentur cum invenerit turchimannum. Dicunt ei quod turchymannus statim occidit eum, non inveniat ei capistrum paratum; si autem portat capistrum, ligat eum et vendit eum sclavum. Et ideo quando exeunt ad seminandum vel ad silvam vel ad aliquod opus, unusquisque portat secum suum capistrum quo ligetur. Et sic vere completur in eis illud Salomonis "Iniquitates sue capiunt impium et funibus peccatorum suorum unusquisque constringitur" [Prov. 5,22].
[12] De tartaris
Intrantes autem infra Turchiam, invenimus orribilem et monstruosam gentem tartarorum. Differunt autem tartari multum ab omnibus aliis nationibus de mundo, in persona, in moribus et in ritu.
In persona quia habent valde magnas et latas facies , et oculos parvos quasi fixuras quasdam parvas per transversum in media facie, et parvam barbam , ita quod multi eorum sunt valde similes scimie et maxime senes.
In moribus autem sunt dissimiles ab aliis quia nec curialitatem habent nec verecundiam nec gratitudinem nec amorem ad aliquem locum ut alie nationes. Sed videntur odire omnem civitatem et omne edificium habitationis. Nam quasi omnes civitates et castra et omnes |6vb| habitationes et edificia destruunt, et illum magis ledunt qui magis se eis humiliat. Omnem autem reverentiam sibi factam et omne obsequium non gratiam reputant sed debitum. Dicunt enim se esse veros dominos mundi; dicunt etiam quod Deus fecit mundum solum propter eos ut ipsi dominentur et gaudeant. Dicunt etiam quod aves celi nuntiant hominibus de eis quod ipsi sunt domini mundi et quod totus mundus debet eis facere tributum et portare exenia. Dicunt etiam quod aves celi et bestie deserti comedunt et bibunt de gratia imperatoris canis. Cum francus quidam veniret ad unum magnum principem tartarorum, dixit ei princeps: "Quid michi portasti?", dixit: "Nichil portavi quia nesciebam magnificentiam tuam". Et dixit ei princeps: "Sed et aves celi non dixerunt tibi quando intrasti in provinciam?". Et respondit: "Potest esse quod dixerunt, sed ego non intellexi linguam". Et tunc placatus pepercit ei.
In ritu autem d(iffe)runt ab aliis nationibus quia non mentiuntur se habere legem a Deo ut multe alie nationes; credunt autem Deum et quandam legem nature. Instinctu autem quodam naturali vivunt ut bestie et aves mutantes locum in estate et yeme; timent autem multum calorem et frigus. In Turchia et in Gaçaria, ubi est magnus frigus, quando nimis intensatur frigus, conqueruntur |7ra| contra homines provincie saracenos ve1 cristianos, et dicunt pro certo "Aliqui homines fecerunt venire magnum frigus"; et tunc discurrunt per civitatem, et cum inveniunt hominem pelliciatum et foderatum et multum munitum contra frigus, comprehendunt eum et expoliant et accipiunt omnia ab eo dicentes: "Tu fecisti venire frigus provocando ipsum cum multis pellibus et pannis superfluis".
Item quedam peccata reputant et quedam nichil reputant. Nam ebrietatem et vomitum pro ebrietate reputant honorem et dicunt quod est de gratia imperatoris canis. Furtum vero et rapinam reputant quandam bonam astutiam. Mendacium multum odiunt et veritatem amant. Summe diligunt honorem et ipsi nichil volunt honorare nisi suos dominos. Cum scribunt suis maioribus tantam reverentiam habent et servant quod non scribunt nomen maioris sui in suo loco, sed dimittunt spatium vacuum et postea scribunt nomen de foris in margine in alio loco. Quando dominus eorum descendit de equo, quocumque casu descendit, omnes descendunt. Si etiam contingat in bello quod dominus cadat de equo, etiam coram hostibus omnes descendunt. Sed et tantam obedientiam servant ad dominum quod quando contingit quod aliquis condempnatur ad mortem, dominus dicit "Incidatis talem et faciatis eum dormire"; nam |7rb| mortem non mortem sed comuniter dormitionem appellant. Tunc veniunt illum qui est occidendus et dicunt "Dominus mandat quod incidamus te et faciamus te dormire". Tunc respondet dicens "Dicit ipse et mandat?"; et statim audito quod sic, parat brachia ad ligandum dicens "Ergo ligetis me". Verberare et verberari quasi pro nichilo reputant. Nam cum tartarus verberat aliquem multis verberibus usque ad mortem, reputant optime sibi satisfactum si porrigat ei potum; et cum ipse dure verberatur, valde facile reconciliatur accepto vino.
Homicidium multum reputant et valde cavent ut non occidant sine maxima causa. Unus chan occidit alterum ut ipse dominetur, tamen valde osservat ne effundat eius sanguinem; dicunt enim quod nullo modo est conveniens quod sanguis magni chan fundatur in terra, sed quocumque modo potest esse suffocare procurat. Mortuo magno cane, alius qui surgit loco eius, sive sit filius eius sive alius, accipit omnes uxores eius et efficiuntur ei uxores et mulieres; immo non reputatur chan nisi habeat uxores et mulieres alterius, et mulieres sistunt et confirmant magnum chanem.
Mulieres tartarorum sunt apud eos in magno honore et portant coronas maximas super omnes alias mulieres, et hoc in memoriam triumfi quem habuerunt de hostibus apud quendam magnum fluvium orientis. Nam cum tartari essent ex una parte fluvii |7va| et adversarii fortiores eis ex alia parte, et tartari non auderent ad eos transire, tartari dimiserunt mulieres in campo, et ipsi oculte de nocte equitaverunt longe et venientes ex adverso contra hostes, et dicebant quod erat gens et exercitus qui veniebant ad auxiliandum tartaris. Cum autem hostes tartarorum audirent quod tantus exercitus veniebat contra eos, territi fugerunt. Nam mulieres tartarorum erant parate ad bellum quasi milites; et cum viderent quod hostes parabant se ad fugam, agresse sunt eis et habuerunt de eis plenam victoriam. Ipse enim cedebant ex una parte et mariti earum ex alia. In memoriam itaque huius victorie, tartari concesserunt eis maximas coronas ad longitudinem unius cubiti et amplius.
Tartari tamen ne mulieres eorum nimium superbirent, voluerunt quod ipsa corona haberet desuper formam pedis, et in corona magna a superiori est quasi quidam pes super coronam, quasi contenstans quod non habuerunt ipse sole victoriam sed propter viros qui veniebant eis in auxilium, et quasi d(icens) eis "Licet sitis coronate, sciatis tamen vos esse sub potestate virorum". Et sic quodam inditio naturali videntur sompniasse quod scriptum est in lege divina "Sub viri potestate eris" [Gen. 3,16].
Tartari etiam quando acccipiunt uxores emunt eas a suis parentibus, quasi |7vb| sclavam quandam; et quando traducunt eas ad nuptias, parentes et consanguinei viri qui accipit eam, deducunt eam cum timpanis et cantu; sed parentes et consanguinei mulieris, secuntur eam cum planctu et luctu quasi mortuam. Mortuo vero viro eius, non habet amplius potestatem revertendi ad domum parentum, sed consanguinei viri mortui maritant eam ut volunt, vel manet perpetuo in domo viri quasi sclava. Et licet ipsi accipiant plures uxores simul, tamen prima est maior et reputatur legiptima, et filii eius reputantur legiptimi, alie vero sunt quasi concubine. Sed et tartari honorant multum omnes mulieres de mundo et maxime suas, et ipse sunt que gubemant regnum vel domum et emunt et vendunt et sunt feroces et bellicose. Equitant autem ut viri, et frequenter vidi eas intrantes civitatem cum arcu et sagittis accinte [= accintas] ut viri. Sunt autem fidelissime suis viris. Cum exercitus Abaga terga verteret saracenis in Suria, deprehensus est magnus baro tartanorum quod seditionem fuerat machinatus; cum autem imperator chan comprehensum eum vellet occidere, obstiterunt domine et mulieres tartarorum petentes eum sibi donari; quo accepto, coxerunt |8ra| eum ita vivum et dederunt eum commedere per partes minimas toti exercitui in exemplum aliorum.
[13] De resurrectione tartarorum
Tartari etiam credunt et expectant quandam resurrectionem fatuam ad istam eandem vitam, et ideo suis mortuis provident unusquisque secundum facultatem suam. Nam pauperes cocunt multas carnes et sepeliunt cum mortuo circumdantes ei undique carnes coctas, et etiam vestes novas preter vestes quibus induitur mortuus; et etiam dant ei aliquam pecuniam. Divites vero carnibus et pecunie addunt etiam mutatorias vestes et ponunt sub capite mortui vel mortue vestem pretiosam involutam; et dicunt ei: "Si veniret aliquis et vellet tibi auferre de dorso, non permittas sed da ei istam que est sub capite. Et si faceret tibi aliquis aliquam questionem de Deo, osserva bene quod nichil respondeas sed dicas solum "Scio quod Deus est Deus"". Et ita sepeliunt eum.
Magni vero barones his omnibus addunt equum bonum. Nam armiger eius adscendit super equum cum ipsi parant se ad sepelliendum mortuum, et fatigat equum currendo et revolvendo usque ad lassitudinem, et postea lavat equo caput cum vino puro et forti; et equus |8rb| cadit, et ipse exenterat eum et ev
cuat omnia de ventre equi et implet erba viridi, et postea infigit palum magnum per posteriora et facit exire usque ad os. Et ita dimittit equum impalatum et suspendit eum, et mandat ei quod sit paratus quandocumque dominus vult surgere. Et tunc cooperiunt mortuum in sepultura. Cum vero moritur imperator, addit predictis omnibus lapides pretiosos et etiam magnos tesauros; et consueverunt etiam sepellire cum domino mortuo usque viginti sclavos et servos vivos ut sint parati servire domino cum voluerit surgere. Sed postquam conversati sunt cum cristianis, cristiani hoc facinus horrentes reprehenderunt, dicentes non esse licitum ut vivus sepeliatur cum mortuo. Unde dimiserunt de sclavis solum.
Ipsi vero tartari multum murmurant contra cristianos et dicunt eos esse homines crudeles et avaros quia suis mortuis non provident in expensis, nec in cibo nec in vestibus. Nam ipsi tartari expectant quandam resurrectionem fatuam ad istam eandem vitam corruptibilem, et quando possunt suos mortuos sepelire apud ecclesias et in cimiteriis cristianorum multum pretium emunt sepulturas ab episcopis et sacerdotibus ut sui mortui resurgant cum cristianis. Positio autem tartarorum de resurrectione valde similis est et |8va| propinqua errori saracenorum et iudeorum de resurrectione quam expectant, de qua infra dicetur cum de saracenis agetur.
[14] De baxitis
Et sciendum quod tartari super alios homines de mundo honorant baxitas, scilicet quosdam pontifices ydolorum; et sunt indiani, homines valde sapientes et valde ordinati et graves in moribus. Hii comuniter sciunt artes magicas, innituntur consilio et auxilio demonum et ostendunt multa prestigia et predicunt quedam futura. Unus maior inter eos dicebatur volare, sed secundum veritatem compertum est quod non volabat sed ambulabat iuxta terram et eam non tangebat; et quando videbatur sedere, nulla re solida sustentabatur. Aliqui eorum dicunt esse ccclxv deos. Aliqui dicunt deos esse centum tumanos deorum - est autem tumanus decem milia. Omnes tamen concordant quod Deus principalis est unus. Ipsi dicunt se esse fratres cristianorum et dicunt se de eodem ritu et secta nobiscum, et Christum nesciunt. Dicunt quod diluvium Noe non fuit in provincia eorum, et quod mundus iam duravit plus quam triginta milibus annis. Nam dicunt quod semper signant in lapide novum ydolum post mille annos et post decem milia. Ipsi sunt nigri et adusti, sed regio eorum est temperatissima.
15 Iterum de tartaris]
Ipsi etiam tartari dicunt se esse populum Dei et ad hoc allegant multa miracula que contigerunt in adventu eorum et victorias quas habuerunt. Et dicunt quod Deus vocavit eos |8vb] de montibus et locis desertis , et misit pro eis nuntios suos scilicet bestiam et avem deserti, scilicet leporem et bubonem. Et non est dubium quia quedam miracula contigerunt in adventu eorum. Sed non sunt propter hoc populus Dei ut credunt, sicut nec Alexander nec suus exercitus fuit specialis populus Dei quia miraculo conclusit montes Caspios miraculose, ut legitur in Ystoriis scolasticis; nec Nabucd(on)osor fuit simpliciter servus Dei quia propheta appellat eum servum Dei, d(icens) "servus meus Nabuc(donosor)" [cf. Ier. 25, 9], sed Deo servivit humiliando et puniendo cervicosum et superbum populum Iudeorum. Sic et Deus in fine mundi creditur vocasse populum bestialem et sine Deo ut partes et homines orientales, qui facti erant bestiales et Dei legem dimiserant, puniret et terram desertam faceret.
Et memoria et gratitudine dignum omni populo cristiano, omni populo occidentali, quia eodem tempore quo Dominus misit tartaros ad partes orientales ut occiderent [occiderant cod.] et destruerent, misit ad occidentales servos suos fidelissimos beatum Dominicum et beatum Franciscum ut illuminarent et instruerent et edificarent. Et sicut isti profecerunt edificando, ita et illi invaluerunt in destruendo. Nam tantam cedem et destructionem et ruinam fecerunt in partibus orientis quod nullus sufficeret |9ra] credere qui non vidisset. Et ideo narrandum est aliquid sub brevitate de hiis que fecerunt et que de eis contigerunt admiratione digna.
Primum enim admiratione dignum videtur quis iste populus ita infinitus numero et multitudine de quo nichil aperte in libris divinis vel in antiquis ystoriis invenitur, et quomodo potuit esse ita ocultus tantus populus. Et oppinantur plures quod ipsi fuerunt decem tribus filiorum Israel que captivate fuerunt. Nam Teclafalassar rex Assur primo captivavit tres tribus, et postea Salmanassar qui et Senacherib rex assiriorum captivavit septem tribus et posuit eos iuxta fluvium Gaçan ultra montes medorum et persarum, quos multi dicunt esse montes Caspios. Hii quidem toto tempore quo duravit monarchia caldeorum et assiriorum et medorum et persarum non potuerunt exire prohibente edicto publico. Cum vero translata est monarchia ad grecos per Alexandrum, ipse Alexander miraculose conclusit montes ut nullo modo possent exire. Dicit autem Iosephus et Methodius quod exibunt circa finem mundi et magnam stragem hominum facient. Et ideo multi credunt esse predictos ipsos tartaros, qui subito apparuerunt et exierunt de montibus circa finem mundi, et in partibus orientis |9rb] ceperunt mundum destruere. Ad hoc etiam duo argumenta faciunt. Nam Alexandrum summe odiunt, ut nomen eius non possint pacifice audire. Secundo quia litera eorum valde consimilis est caldee prime, unde exierunt iudei, et caldea lingua et litera valde affinis iudee. Contra vero facit validum argumentum quia de lege vel de Moyse vel de exitu [dexitu cod.] de Egipto vel de sacerdotio nullam notitiam videntur habere; et etiam quia faciem et effigiem distantem et diversam videntur habere et mores ab omnibus nationibus de mundo, et etiam a iudeis. Ipsi vero dicunt se descendisse de Gog et Magog, unde ipsi dicuntur mogoli, quod quasi corrupto vocabulo dicitur magogoli. Methodius autem dicit guod Alixander [sic] conclusit cum filiis captivitatis iudeorum Gog et Magog gentem spurcissimam et multos alios, et quod exituri sunt in novissimis temporibus et facient maximam stragem hominum. Solutionem relinquo potiori.
[16] De exitu tartarorum
Exierunt vero ita. Cum enim ultra montes illos habitarent de quibus videtur dicere Boetius quod ad eos nec fama romanorum pervenit, et essent in desertis locis quasi bestie, erant pastores et intendebant venationi. Ipsi autem montes qui dividebant inter provintiam habitabilem et desertum, erant inaccessibiles nisi per quendam locum ubi erat fortilicium |9va| maximum, et nullus in eo. Cum autem aliquis apropinquaret, tantus audiebatur tumultus quasi equorum et hominum et maxime strepitus tubarum quod omnis audiens territus fugiebat. Hec autem erant artificio venti. Quidam autem ex tartaris intendens venationi secutus est canes persequentes leporem, qui directe fugit ad fortilicium et intravit fugiens canes. Predictus autem aviditate prede et venationis non advertit tumultum. Cum autem valde propinquus timeret intrare, venit bubo et stans super portam incepit cantare. Tartarus autem dixit intra se d(icens) "Non est habitatio hominum locus ad quem lepus confugit et bubo cantat". Et ita fidutialiter intrans neminem invenit; et locum lustrans et fictionem tumultus inveniens, rediit ad suos et petiit fieri princeps si illos cum omni securitate transduceret. Et sic transierunt. Referens autem quomodo intraverat sequens leporem et inditio bubonis, ordinaverunt tartari quod lepus licet necessitate coactus fugeret canes, tamen quia quasi quodam modo indicavit viam, dignus erat honore; et ideo honorant leporem et pingunt eum comuniter in suis armis et tentoriis. Bubonem vero, quia nulla necessitate coactus apparuit et super portam cantavit, dicunt fuisse angelum Dei, et quod Deus vocavit eos ut venirent. Et ideo bubonem dixerunt non mediocriter esse honorandum ut leporem. Ordinavervnt |9vb| autem quod omnes maiores et honorabiliores de tartaris haberent plumam et quasi coronam de pelle bubonis super cappellum quo omnes utuntur; unde quicumque volunt magni reputari et honorari, adsummunt pellem bubonis super cappellum. Unde ita occiderunt omnes bubones, quod vix invenitur aliquis in partibus orientis, sed et mercatores de remotis partibus occidentis occidunt bubones et portant eis pelles. Venditur enim una bona usque ad viginti libras. Et sic tartari reddiderunt amico suo buboni mala pro bonis, quia dum dicunt eum honorare, eum decoriant et occidunt et faciunt sibi coronam de pelle amici. In hoc convenientes cum tartaris infernalibus scilicet demonibus, quia coronam sibi faciunt de animabus et vita peccatorum qui eis serviunt, semper malum pro bono amicis reddentes.
[17] Progressus tartarorum
Exeuntes autem tartari de montibus, statim fecerunt consilium quomodo possent sibi subiugare totum orbem. Et dixit magnus chan, cuius nomen Cinciscanus: "Duobus solum indigetis, scilicet obedientia ad principem et concordia ad invicem". Et tunc fecit portare coram omnibus centum sagittas bene ligatas in fascem, et fecit dari uni homini forti et mandauit quod frangeret fascem, et non potuit; et fecit dari |10ra| alteri qui nec frangere potuit, et ita probauit centum homines et nullus potuit frangere. Et tunc fecit solvi fascem et dari precepit cuilibet unam sagittam, et eius mandato quilibet fregit suam. Et ait: "Videte quia quamdiu fuerunt sagitte simul, inter omnes centum homines non fregerunt nec unam; quando vero fuerunt separate, nec una quidem remansit. Sic et vos nullus poterit superare concordes; superabit et franget et superabit faciliter".
Tunc uero tartari fecerunt tres turmas. Una turma cum grandi chane occupavit Cataiam provinciam latissimam usque ad ultimam Indiam, et occiderunt il preste Iohannem et occupaverunt eius imperium, et filius magni chan accepit filiam preste Iohannes [sic] in uxorem, que fuit Tachuscatun. Et destruxerunt et exterminaverunt in partibus illis circa duodecim magna regna.
Secunda turma transivit Portas ferreas et giraverunt Mare magnum et depopulaverunt totam Gaçariam et blaccos et russos et albanenses rutenos; et destruxerunt Ungariam et Poloniam, et occupaverunt et destruxerunt a Mari Magno usque ad Cumaniam circa duodecim magna regna.
Tertia turma transivit Gion sive Fison flumen paradisi, et destruxit Coraçanum, medos et persas, |10rb| Baldaccum sedem saracenorum et occiderunt califfam, et occupaverunt Turchyam, et occiderunt corosmyas omnes, et occupaverunt et exterminaverunt Suriam usque Gaçam. Et ceperunt Iherusalem et dederunt eam cristianis. Et occupavenrnt a mari Indie usque ad Mare Magnum, et a Mari Magno usque ad mare mediterraneum usque Gaççam. Ibi prohibuit eos arena ne possent transire in Egiptum. Omnes istas provintias depopulaverunt homines quasi irhermes cum baculis et pelliceis; aliqui tamem eorum habebant arcus, sed et equos parvos equitant quasi capras. Ex hiis tantus horror invasit omnes provintias orientales quod in pluribus civitatibus ex solo timore nominis mulieres pregnantes faciebant abortium.
Quis enarrare posset quantas cedes fecerunt? Nam nulli parcebant nisi cristianis. Venientes autem ad quandam civitatem orientis prope Baldac, ubi erat maxima multitudo cristianorum et multi saraceni, mandavit chan quod nullus intraret domum cristianorum sed solos saracenos occiderent. Cristiani vero recepenrnt quasi omnes saracenos in domibus suis. Quo comperto mandavit chan quod tam cristiani quam saraceni occiderentur.
Venientes autem Baldaccum, invenerunt califfum residentem in mirabili palatio, ubi congregaverat infinitos |10va| tesauros, et Deo ipsum excecante nullo modo poterat credere referentibus quod tartari intrassent. Comprehendentes autem eum, fecerunt cum eo durissimum sed iustum iuditium. Cum per tres dies nichil ei ad commedendum darent, petiit comedere; et posuerunt coram eo aurum et argentum et lapides pretiosos ut comederet. Quo renuente conmedere et dicente quod ista non comedebat sed panem, dixerunt: "Ex quo non comedis aurum sed panem sicut ceteri homines, quare tantum aurum congregasti quod toti mundo sufficeret?". Et dixit: "Ego istud non congregavi sed solum conservavi; nam sic congregatum inveni ab antecessoribus meis". Et dixerunt: "Et quare non dispersisti aurum quando indigebas ut conservares te et populum tuum? Nam pro quarta parte istius auri poteras nos placatos habere". Quo tacente mandaverunt quod liquaretur aurum et colaretur in hos [= os] eius. Et dixerunt ei: "Aurum sitisti, aurum bibe". Populum autem eius per quadraginta dies continuos occiderunt.
Venientes autem ad quandam civitatem fortissimam atque inexpugnabilem, et cum nullo pacto possent eam capere nec cives vellent eis adquiescere, percussit Deus ulcere pessimo populum civitatis; nam intumescebant horribiliter et subito moriebantur. Cum autem nec sic vellet |10vb| rex civitatis tartaris adquiescere, filius regis civitatis precidit caput patris sui et manus, et posuit in magna tafferia; et accepit claves civitatis et posuit in manibus precisis in tafferia. Et exiens de civitate portavit exenium principi tartarorum. Hoc autem exenium sic acceptavit gens crudelissima quod statim recesserunt de obsidione, et confirmaverunt in regem perpetuum patricidam cum tota sua posteritate, et dederunt eis maxima privilegia. Ac post non fuit fortilitium quod non se eis subiceret. Occiderunt autem saracenos sine numero, maxime viros bellicosos; parvulos autem et mulieres subiecerunt sibi sclavos. Audientes vero ab eis quod erant populus Dei et quod ipsi soli salvabuntur per legem alcorani et preces Maccometti, quesiverunt de lege eorum; et cum invenirent legem largissimam que quasi nullam difficultatem habet nec in credulitate nec in operatione, acceptaverunt legem et facti sunt saraceni, maxime quia ipsi tartari nec legem nec prophetas habebant. Unde modo pro magna parte tartari facti sunt saraceni. Nam et saraceni eos emunt et dant eis maxima donaria ut ipsi efficiantur saraceni. Ipsi vero sic facti saraceni, defendunt saracenos |11ra| et persecuntur cristianos. Plures autem ex tartaris diligunt cristianos, et efficerentur cristiani nisi esset quia cristiani nolunt eis dare exenia ut saraceni, et etiam quia videtur eis quod lex cristianorum sit valde difficilis.
Primus autem chan et inperator tartarorum in Perside et in Baldacco fuit Aahalau, amicus cristianorum et homo iustissimus sine lege et fide. Cui successit filius eius Ahabaga, minus iustus. Cui successit filius eius Argon, homo pessimus in omni scelere, amicus tamen cristianorum. Cum autem predictus Argon multum sanguinem effudisset et multos innocentes parvulos et mulieres peremisset, infirmatus est graviter et apparuit ei in somno quedam domina reverenda et terribilis ei; et fremens in eum cepit eum per pectus dicens "Veni ut respondeas Domino de sanguine quem fudisti". Ille autem dixit "Et quis est Dominus? nonne ego sum dominus mundi?" - ita enim vocabatur comuniter ab omnibus etiam a cristianis, scilicet dominus mundi. Et ait "Alius est Dominus". Tunc valde territus evigilavit et festinato vocavit baxitas et pontifices suos et quesivit quis esset ille dominus qui cum tanto imperio vocabat eum, et quomodo posset liberari ab eo. Et dixerunt ei quod erat quidam qui habebat specialiter vindictam sanguinis, qui volebat inquirere ab eo de multo sanguine |11rb| innocentium quem fuderat, et quod non poterat evadere nisi per multas elemosinas. Et tunc scripsit per omnes eivitates orientis quod omnes captivi dimitterentur, et misit magnos tesauros et fecit fieri maximas elemosinas; et post modicum mortuus est.
Et hec de tartaris dicta sufficiant. Nunc prosequamur de nostra peregrinatione.
[18. De Perside]
Procendentes autem per Turchiam regionem frigidissimam, inuenimus pulcram civitatem in altissimo loco sitam cuius nomen Arçerrum; ubi est tantum frigus quod invenimus magnam multitudmem hominum truncatorum, ab aliquo ceciderat nasus, ab aliquo pes vel pedes et crura, ab aliquo manus propter frigus. Inde vero procedentes, circa finem Turchie invenimis altissimum montem super quo requievit archa Noe. Nam tota illa provintia cum parte persarum dicebatur olim Armenia maior. Montem autem illum vidimus a remotis. Est autem ita altus, ut experimento probavimus, quod invenimus omnia flumina a loco illo descendunt versus partem orientalem et intrant mare indicum. Et hoc est expressum argumentum contra indos, qui mentiuntur dicentes quod diluvium tempore Noe non pervenit ad eos.
Inde procedentes versus aquilonem intravimus in Persidem, ubi invenimus montes et alpes salis; et ille est sal terre non aque, |11va| qui non de facili liquatur sicut alius sal, nec facile rumpitur. Cavant autem et frangunt salem sicut in partibus nostris lapides, et postea eum frangunt ferreis ystrumentis. In eadem autem provintia sunt olei, maxime in Mogano. Unde omnes ille provintie usque Baldaccum et usque in Indiam utuntur sale terre et oleo fontis. Nam in tota illa regione vix non invenitur oliva propter frigus, et est etiam remota a mari, et ideo creditur ei Dominus providisse de terra salem et oleum. Et licet incole terre sint saraceni et mali homines, tamen sua benefitia non subtrahit eis ille "qui solem suum facit oriri super bonos et malos" [Mt. 5,45]. Inde procedentes per regnum persarum, venimus ad gratissimam et pulcram planitiem que dicitur planities Delatacca, ubi sunt lapides qui habent a Deo virtutem sanandi et consolidandi omnem incisuram, ut non sit eis opus medico nec alia medicina. Inde venimus in Tauritium que est metropolis persarum.
In Taurictio civitate persarum, inter alia monstra invenimus silvestrem asinum Indie, qui ab aliquibus reputatur honager. Qui distinctione et varietate, et distinctione colorum et proportione catabriature, excedit in pulcritudine omnes bestias et animalia mundi. Ibi substitimus per medium annum [1288-1289], et predicabamus eis per turchimannum |11vb| in lingua arabica.
[19. De curtis]
Inde progredientes ad meridiem, venimus ad monstruosam et rabiosam gentem curtorum qui excedunt in malitia et feritate omnes barbaras nationes quas invenimus. Habitant autem in montis et preruptis locis sicut capree silvestres. Unde et tartari, qui subiugaverunt omnes alias nationes orientales, illos non potuerunt subicere. Dicuntur autem curti non quia sint brevis stature - sunt enim valde magni in corpore - sed cuurti in lingua persica sonat lupi. Incedunt autem quasi nudi et discrinati cum longis capillis et longa barba et in capite ferunt quasdam cristas rubeas in signum superbie et dominii; et nisi curtus faciat aliquod magnum malum de aliqua magna proditione vel depredatione vel de magna occisione, non habet inter eos honorem nec audet portare aliquid in capite nec invenit uxorem. Postquam vero fecerit aliquod notabile malum, dant ei uxorem magnam et potentem secundum malum quod fecit: si parvum parvam, si magnum magnam. Isti sunt saraceni et recipiunt alcoranum; et multum odiunt cristianos, magis autem francos, maxime vero religiosos, in quorum occisione maxime crassantur. Horum rabiem convertit Deus nobis |12ra| in mansuetudinem, et multam humanitatem prestiterunt nobis querentes socios nostros per desertum errantes, et extraxerunt eos de nivibus et fecerunt nobis mangnos ignes et presentaverunt nobis mel silvestre et manna celi quod ibi in certo [= deserto?] eorum copiose descendit.
Isti primo fuerunt caldei et secundo fuerunt cristiani, et postea tertio facti sunt saraceni propter largam legem. In eis maxime vigent tria peccata, scilicet omicidium, latrocinium et proditio; nam nullo modo potest homo confidere de promissione et iuramento eorum. Habent insuper predicti curti multas alias bestialitates quas longum esset enarrare. Nam quando aliquis eorum suffocatur in flumine, puniunt ipsum flumen mittentes aquam in utribus et percutientes fortiter super utres, et ipsum fluvium dividentes in multas divisiones, et divertentes eum et prolongantes ei viam ut fatiant eum amplius laborare in cursu.
[20] De Ninive
Exinde vero longa spatia terrarum transeuntes, venimus ad "Ninivem civitatem grandem" [Ion. 1,2]. Que grandis fuit longitudine non latitudine, nam sita fuit in longum iuxta fluvium paradisi Tigridem [cf. Gen. 2,10-14]. Ubi ostenderunt nobis montem ubi stetit Ionas et |12rb| fontem de quo bibebat, unde et usque hodie dicitur Fons Ione [cf. Ion. 4,5 ss]. Ipsa vero civitas totaliter subversa est, et apparent insignia et fortilieia. Est autem nunc reedificata ex alia parte fluminis et dicitur Mousal. Rex civitatis homo cristianus nestorinus, qui libenter audivit predicationem et fidem sed non mutavit ritum. Ibi sunt multi iudei, et vicimus eos publica disputatione in sinagoga eorum.
Iusta [= iuxta] eandem civitatem, super fluvium paradisi est nominatissimum et famosissimum monasterium Sancti Mathei ubi est sedes patriarche iacobinorum. Et dicunt esse ibi trecentos monacos. Ad quos accedentes, invenimus homines magne astinentie et magne orationis. Nam omni die, preter aliud offitium comune et valde prolixum, dicebant totum psalterium stando. Sunt vero heretici, dicentes in Christo unam substantiam, unam naturam, unam voluntatem et unam operationem, scilicet divinam tantum. Et neque baptiçant in forma ecclesie sive in forma evangelii, sed dicunt: "Baptiçetur N. in sanctificationem et salvationem et in operationem sine defectu, et in resurrectionem benedictam que est de mortuis, et in vitam eternam, in nomine Patris amen, et Filii amen, et in nomine Spiritus sancti, vite seculi seculorum".
Confitiunt autem de fermentato. Commiscent autem simul farinam, fermentum,|12va| aquam, salem et oleum; et de tali celebrant, nec possunt celebrare nisi de pane calido vel valde recenti. Inungunt autem oleo sancto mortuum quando sepelitur, non autem infirmum. Post tertium autem diem sepulture infundunt super monumentum aquam rosaceam et quasdam potiones ut bibat mortuus et anima recedat ad locum suum, et desperet modo posse redire ad vitam, quam usque tunc dicunt expectare, ut suo corpori coniungatur; postea vero totaliter desperat redire, et recedit. Peccata non confitentur nisi Deo, et hoc in generali. Et alias [= alios?] quasi infinitos errores habent.
Nos autem in suo monasterio iam non receperunt ut homines sed ut angelos, et narrabant nobis multa miracula que patres et monaci eorum in loco illo fecerant. Et maxime unum oculata fide ostenderunt nobis quod non in clanculo sed manifeste contigit. Semel enim congregati curti, de quibus superius fecimus mentionem, fecerunt exercitum et obsederunt monasterium; et cum nichil possent prevalere quia erat inexpugnabile, irati curti ascenderunt super magnum montem qui [quod cod.] est super monasterium, et diruerunt maximum saxum per montem ut veniret recto cursu super monasterium ut ipsum dirueret et monacos occideret. Predictum autem saxum cursu precipiti ruit in monasterii |12vb| murum altum et fortem, et nullum damnum fecit sed fregit de muro quantum erat ipsius saxi magnitudo, et ipsum saxum remansit muratum in muro ut ipse murus fortior esset. Cum autem hoc viderent, ferocissimi homines curti recesserunt nec ausi sunt amplius redire. Nos autem et murum vidimus et saxum in muro, non iam iuxta terram sed altum in muro ut satis oculata fide appareat quod non opere humano sed miraculo divino remanserit ibi. Multa alia miracula narrabant nobis que longum esset narrare.
Nos autem instabamus humiliter et importune ut verbum Dei audirent, cum autem renuerent timentes ne illos deciperemus per suptilitatem scripture - videbant enim nos esse homines litteratos et dicebant de nobis "Si audierimus trahent nos ad suam heresim". Contigit autem de nocte tantus terremotus ut timeremus non solum monasterium sed et totum saxum et montem dirui. Post hoc vero, audiverunt pacifice predicationem; et cum audiverunt quod intendebamus destruere errores eorum, arbitrati sunt quod possent nos publica disputatione superare. Convenientes autem ex condicto ad disputationem, ostenderunt se esse alienos a veritate qui multitudine se armaverunt. Et statuerunt |13ra| unum super omnes episcopos que Turba vero aliorum monacorum "turbati sunt insipientes corde" [Ps. 75,6], et excitaverunt sedictionem non modicam. Et factus est tantus clamor et tantus tumultus inter eos ut timeremus ne se mutuo interficerent. Et cum omnes rationes et scripture deficerent eis, dixerunt quod erat eis ad ignominiam et oprobrium ut fidem quam patres eorum inconcussam tenuerant ottingentis annis, modo mutarent propter quosdam occidentales qui cum logicalibus et suptilitate argumentorum |13va| seducebant eos. Cum autem in paucis diebus cresceret numerus fidelium quia plures ex eis convertebantur, crevit pariter et sevitia infidelium in tantum quod fideles rogaverunt quod cito exiremus de monasterio ne nos discerperent. Patriarcha tamen eorum primo publica disputatione a nobis, imo a Deo, totaliter superatus, tandem nobiscum plene in omnibus concordavit et fidem suam manu scriptam nobis tradidit, in qua aperte confessus est in Christo duas esse integras et perfectas naturas, divinam videlicet et humanam. Et convocato clero et magno populo in Ninive civita grandi, in platea propter multitudinem populi, predicavimus fidem catholicam arabice et ostendimus errores iacobinorum coram clero et populo iacobino, ipso patriarcha et clero asserente quia vere sic erat ut dicebamus.
Hec autem diximus et scripsimus non nosmet ipsos commendantes, sed solum Deum cuius virtute hec acta sunt glorificantes, qui renovare novit sua miracula quando sibi placuerit, qui non solum per apostolos homines galileos et sinplices piscatores confudit et superavit sapientiam mundi, sed etiam per asine rudimenta corripuit prophete insipientiam [cf. Num. 22,21-30]. Notandum est autem quod preter errores supradictos, |13vb| in multis aliis periculosissime errant. Nam tam iacobini quam nestorini contra evangelium separant [seperant cod.] matrimonia quacumque ex causa, et repudiata mulier accipit alium virum ut vult, et vir repudians accipit aliam mulierem ut placet.
De misterio sancte Trinitatis dicunt tam iacobini quam nestorini quod Pater et Filius et sanctus Spiritus sunt tres persone idest tres qualitates; unde ipsi arabice dicunt thelathe saffat, quod interpretatur tres qualitates. Iacobini autem et omnes orientales nec sciunt purgatorium nec credunt animas beatorum premiari in vita eterna nisi post resurrectionem corporum tantum, nec animas damnatorum torqueri in inferno nisi post diem iudicii. Ponunt autem preter infernum et paradisum [ponunt iter.] quedam receptacula animarum; et illud de cruciatu divitis epulonis [Luc. 16,19-31] dicunt esse parabolam. Et multi alii sunt herrores [sic] eorum quos longum esset enumerare.
Nos autem ulterius procedentes de Ninive civitate grandi intravimus fluvium paradisi qui est Tigris, et super utres continue ivimus per ducenta miliaria et amplius usque Baldaccum. In medio tamen invenimus mangnam civitatem ubi erant multi maranite et archiepiscopus maranorum. Sunt autem maranite |14ra| heretici de monte Libani, qui dicunt in Christo unam tantum esse voluntatem. Archiepiscopus tamen audivit a nobis [uobis cod.] fidem in arabico et manu propria scripsit pape de fide ut uoluimus, de obedientia ad papam et ad sanctam romanam ecclesiam. In eadem civitate sunt multi iacobini, qui nos receperunt fere ut angelos Dei, et ecclesias et monasteria sua pulcerima offerebant nobis. Sed et iacobini eiusdem civitatis quodam tempore edificaverunt quandam ecclesiam canis extra civitatem in casali iuxta fluvium paradisi, et omni anno semel fatiunt festum canis. Dicunt enim quod ad licteram habuerunt canem magne virtutis. Est autem nomen predicte civitatis Techerith.
Invenimus etiam quandam aliam civitatem mangnam in longum iuxta fluvium que fuit antiqua Baldac sive Babilonia, et in magnis ruinis videtur fere altera Roma. Est autem destructa fere totaliter et pauci habitantes in ea, et illi sunt saraceni sequentes Ahaly. Intelleximus autem in veritate quod incole civitatis expectant quendam filium Ahaly qui mortuus est ante sexcentos annos, et nutriunt ei semper unam pulcram mulam ut eum honorifice recipiant; et mulam ipsam representant |14rb| pontifices eorum populo sellatam et faleratam omni die veneris, quando congregantur ad predicandum legem suam. Dicunt autem quod predictus filius Ahaly omnino redibit ad eos, et in diebus ipsius dicunt quod apparebit Christus et efficietur saracenus.
21 De Baldacco et nestorinis]
Venimus itaque per fluvium recto cursu usque Baldaccum civitatem mirabilem, ubi occurrerunt nobis fratres nostri extra civitatem; quos cum vidimus, tantus fuit fletus et inundantia lacrimarum pre gaudio quod paucis verbis explicari non posset. Est autem Baldaccum amenissima civitas quia per medium eius currit magnus fluvius Tygris. In ac itaque civitate creduntur esse plus quam ducenta milia saracenorum; et licet habitatio sit saracenorum, est tamen dominium tartarorum. Ibi fuit sedes saracenorum, nam ibi califfa, quod interpretatur successor Maccometti. Ibi est sedes nestorinorum.
De nestorinis
Sunt autem nestorini heretici sequentes Nestorium et Theodorum. Et licet in multis errent, maxime tamen in Christo, quem dicunt natum esse de virgine Maria purum hominem; postea vero adeptum fuisse filiationem Dei per baptismum et per sancta opera que fecit. Unde dicunt dominum Iesum Christum non filium Dei naturalem sed adoptivum; et dicunt quod Deus in illo homine habitavit sicut in templo. |14va| Unde dicunt misterium incarnationis fuisse per quendam honorem quem adsecutus est homo ille et per voluntatem; unde et plures eorum dicunt in Christo unam solam esse voluntatem. Unde licet concedant Christum esse verum Deum et verum hominem et confiteantur Christum natum de virgine, non tamen volunt confiteri quod Deus sit natus de virgine, vel virginem Dei genitricem, sed hominis genitricem tantum; unde et dicunt quod non est idem qui natus est ex Deo patre ab eterno et ex virgine matre ex tempore. Et ne cogantur eum dividere in duos filios, dicunt esse unum sciacx -arabicum - id est una persona; et ne coganntur dicere Deum esse natum ex virgine, dividunt eum in duo acnum - caldeum - id est in duo supposita. Unde ipsi omnes dicunt Christum esse [est scr.] unum sciacx et duo acnum; quod secundum Nestorium, qui fuit grecus, sonat una persona et duo supposita.
Ipsi tamen nestorini orientales sunt omnes caldei, et in caldeo legunt et orant; unde nullo modo sciunt que est differentia inter acnum et sciacx. Est igitur valde utile querere ab eis que est diffinitio acnum et sciacx, et que est differentia inter acnum et sciacx. Et secundum veritatem nulla penitus est differentia, nisi quia sciacx est nomen arabicum et sonat idem quod persona, et acnum est nomen caldeum et sonat idem quod persona. Et secundum hoc, ipsi dicunt in arabico Christum esse unam personam et in caldeo Christum esse duas personas. Quicquid |14vb| igitur dicunt de sciacx, coguntur secundum veritatem dicere de acnum et e converso. Ipsi vero neutrum concedunt, et per istam viam negant Deum esse natum de virgine, quia dicunt quod non invenitur expressum in tota scriptura. Per eandem rationem negant Deum vel Dei filium verum esse passum et mortuum, et dicunt Iesum Christum esse prophetam et famulum Dei secundum illud Mt. [12,18] et Ys. [42,1] "Ecce puer meus electus". Et ita positio eorum de Christo si suptiliter inspiciatur, totaliter misterium incarnationis evacuat; et de Christo fere idem per omnia sentiunt quod saraceni, qui dicunt Christum esse verbum Dei et natum de virgine et Siritu sancto. Unde et ego inveni per antiquas ystorias et autenticas apud saracenos quod ipsi nestorini fuerunt amici Maccometti et confederati cum eo et quod ipse Maccomettus mandavit suis posteris quod nestorinos maxime conservarent. Quod usque hodie diligenter osservant ipsi saraceni. Iacobinos autem maxime odiunt et persecuntur quia dicunt Deum de muliere natum et in cruce mortuum; ex quo frequenter occiderunt eos tam saraceni quam etiam nestorini.
Semel namque patriarcha vel archiepiscopus iacobinorum licteratus vocavit ad disputationem [disputationum cod.] patriarcham nestorinorum, et cum deberent statuta die convenire coram califfam |15ra| de Baldacco et timeret patriarcha nestorinorum, venit quidam iacobinus qui hodiebat [= odiebat] alios iacobinos quia eum non promoverant ad archiepiscopatum, et dixit nestorinis quod ei secure responsionem committerent quia faceret eos esse victores. Convenientes autem die statuta coram califfa, dixerunt nestorini quod talis clericus iacobinus responderet pro eis. Et requisitus ex parte califfe semel et iterum quod veniret, venire distulit. Tertio vero requisitus quod statim veniret, tandem venit deferens coram califfa et toto clero sarculum et palam et ystrumenta ad fodiendam terram. Cum autem argueretur quare non statim venerat ad dominum mundi califfam et quare portaverat ystrumenta ad fodiend(a)m terram, petiit veniam asserens se maioribus negotiis occupatum, et ait: "eri sero mortuus est Gabriel angelus, et ego modo fodi foveam et sepelivimus eum". Cum autem califfa vellet scindere vestes pre blasfemia et dicerent quod impossibile est angelos mori, ait: "Quid mirum quod angeli moriuntur et sepelliuntur si Deus ipse in sua persona fuit mortuus et sepultus?". Respondit: "Omnes iacobini hoc dicunt". Requisiti autem super hoc, iacobini asseruerunt sic esse, scilicet Deum fuisse mortuum et sepultum. Tunc mandavit |15rb| califfa quod omnes iacobini occiderentur in omnibus partibus occidentis [= orientis?]; et tunc ita occisi sunt quod paucissimi remanserunt. Hec itaque diximus asserentes quod quasi eodem modo pro inconvenienti habent saraceni et nestorini contra iacobinos, scilicet quod Deus fuit natus, mortuus et sepultus.
Herrant [sic] etiam nestorini cum iacobinis et quasi cum omnibus orientalibus in misterio Trinitatis. Dicunt enim quod Pater et Filius et Spiritus s(anctus) thelathe saffat quod interpretatur nim et in arabico dicant eos esse thelathe ascicas, quod interpretatur tres persone vel tria supposita. Herrant etiam negantes purgatorium et dicentes etiam quod nec anime dampnatorum descendunt ad infernum, nec anime beatorum recipiuntur in paradisum ante diem iuditii. Baptiçant autem in forma grecorum scilicet "Baptiçatur talis in nomine Patris etc.". Efficaciam et perfectionem baptismi ponunt et credunt consistere in quadam unctione quam faciunt de quodam oleo, de quo dicunt quod oportet baptiçandum totaliter inungi; quod si vel minima pars corporis remaneret non uncta, dicunt quod dyabolus intraret inde. Baptiçandos autem non instruunt de fide nec fidem exigunt.
De fermentato conficiunt commixtam pastam cum oleo. Immiscent autem cum pasta consecranda [consectanda? cod.] quandam aliam pastam quam conservant, semper restaurantes de pasta nova quantum de ea accipiunt. Et dicunt quod est quedam |15va| pars corporis Christi quam acceperunt a sancto Iohanne evangelista, qui accepit a Christo in cena duplicem partem: unam comedit et alteram eis dedit.
Peccata non confitentur nisi Deo nec in vita nec in morte. Ipsi etiam in partibus orientis faciunt circumcisionem; et quod monstruosius est, invenimus in quadam civitate que vocatur Harbe quod ipsi circumcidebant non solum parvulos sed etiam mulieres. Et licet non potuerimus bene intelligere quid incidebant, per veritatem tamen comperimus quia eas scilicet puellas circumcidebant. Eucaristiam illam vel potius panem quem dicunt esse corpus Christi, dant viris et mulieribus et pueris parvulis in manu; dant etiam populo sanguinem sive vinum. In morte nullum comunicant vel inungunt. Res consecratas disconsecrant, puta aquam vel panem benedictum, quando volunt ea prohicere.
Disconsecratur altare eorum, et oportet reconciliari per episcopum, si sacerdos ad ipsum intraret postquam comunicavit; si intraret ad ipsum aliquis qui non esset nestorinus; si intraret ad ipsum quicumque sine serrabulis vel capite cooperto; si lampas frangitur vel cadit; si intraret cata vel quecumque bestiola, excepto mure, nam muri soli concesserunt |15vb| privilegium quod possit intrare ad altare et non disconsecratur. Disconsecratur etiam si una gutta aque vel de pluia caderet ibi. Et multa talia que longum esset enumerare.
Ipsi etiam contrahunt in gradibus prohibitis. Solvunt matrimonia; et repudians uxorem, de licentia ecclesie accipit aliam. Sacerdos mortua prima uxore accipit aliam.
Habent tres missas, unam Nestorii et aliam Theodori magistri Nestorii; aliam dicunt esse apostolorum, in qua nichil omnino est de forma corporis nec sanguinis. In aliis autem missis licet sit aliquid de forma, non tamen est intentio eorum quod tunc consecrent, sed postea circa finem misse ad quandam invocationem Spiritus sancti. Et alios tot errores habent quod longum esset prosequi. Et ut multa breviter colligam, expresse contradicunt illi verbo quod dixit summus Magister "Arta est via que ducit ad vitam etc." [Mt. 7,14]. Dicunt enim comuniter quod sufficit cristiano si faciat sibi signum crucis super faciem, et oret ad orientem et comedat cames porcinas.
Alia vero que addunt, sunt quedam perfectiones. Sunt enim magne abstinentie; multum orant et multum ieiunant. Religiosi eorum et episcopi et archiepiscopi et patriarche |16ra| in perpetuum non comedunt carnes nec condimenta carnium nec etiam pro infirmitate mortali. In habitu sive vestitu tam religiosi quam episcopi eorum et supra, mangnam paupertatem et austeritatem et honestatem et humilitatem ostendunt. In quadragesima ieiunant tam in dominica quamm in aliis diebus. Simile in quadragesima tam nestorini quam iacobini omnes, tam religiosi quam seculares, nullo modo comederent pisces nec biberent vinum. Alio vero tempore ebrietatem non reputant peccatum sed honorificum quid. Mendatium quasi nichil reputant etc.
Errorem autem suum defendunt ex duobus. Primo quia dicunt quod multi eorum habent spiritum prophetie et de futuris multa vera predicunt; et hoc procul dubio de aliquibus per experientiam verum esse probavimus. Secundo quia quia dicunt quod multi maiores eorum multa miracula faciunt. Nam apud eos certissimum reputatur quod super Nestorium lux de celo visibiliter descendit quando celebrabat missam. Ipsi etiam dicunt quod patriarcha eorum, quem ipsi vocant iaffelit quod interpretatur universalis, in momento in ictu oculi ìvit de Baldacco ubi est sedes eius usque in Meccham ubi fuit sepultus |16rb| Macomettus. Distat autem Meccha a Baldacco plus quam triginta dietis. Et multa similia miracula referunt nestorini de suis hereticis patribus.
Cum igitur accederemus ad eos in Baldaccum ubi est sedes eorum, receperunt nos gratanter prima facie, sed audito quod predicabamus virginem Dei genitricem et dicebamus quod beata Virgo peperit Deum et hominem, statim publica eorum predicatione contradixerunt et nos de eorum ecclesia turpiter eiecerunt; et ipsam ecclesiam in qua predicaveramus contra Nestorium, laverunt cum aqua rosacea et celebraverunt sollempnem missam de Nestorio ut eum placarent. Cum vero nos sic eiecissent et excomunicassent de omnibus ecclesiis suis, nec verbum Dei a nobis reciperent et nos conquereremur apud archiepiscopum eorum quod servos Dei viros cristianos et religiosos predicatores qui de regione longinqua iveramus ad eos causa salutis eorum cur sic afflixissent, ipsi moti quadam pietate iniqua ottulerunt nobis bonum locum et ecclesiam et necessaria alia, hoc pacto solum quod a predicatione cessaremus. Nos autem totaliter recusantes pactum facere cum inferno et morte, diximus quod non iveramus ut ab eis reciperemus palatia vel ecclesias sed ut gratis predicaremus |16va| eis verbum Dei. Contestati autem publice fuimus inter eos quod potius eligebamus habitare pauperes in via comuni et sine domo et libere predicare fidei veritatem amore Iesu Christi, qui pro nobis natus est in diversorio pauper, quam quecumque palatia vel quecumque temporalia recipere ab eis et a predicatione cessare.
Post hec veniens patriarcha eorum qui distabat per decem dietas et amplius, dum sederet ipse patriarcha imo heresiarcha in sua sede deaurata et ad pedes eius episcopi et archiepiscopi et religiosi, nos armati spiritu et virtute Dei ita eos confudimus omnes ut ipse patriarcha coram omnibus mentiretur et diceret se non esse nestorinum nec imitatorem Nestorii. Versi sunt omnes in stuporem de taciturnitate et silentio eorum. Post hec vero episcopi et archiepiscopi semetipsos ad invicem arguentes de silentio tante confusionis et ipsum patriarcham verbis asperis increpantes et improperantes quod factus erat francus et adversarius Nestorii, iactaverunt se quod possent nos disputatione publica superare. Et commissa responsione cuidam archiepiscopo, cum conveniremus in loco comuni ubi erant episcopi et archepiscopi et alii plures, taliter privavit eos Dominus responsione quod non solum respondens sed omnes qui aderant verterentur in admirationem et stuporem. Cum autem turpiter et |16vb| totaliter deficerent non solum in respondendo sed etiam in querendo, facti sunt ita formidolosi in loquendo nobiscum quod iam non audebant comparere coram nobis. Plures autem ex eis et maxime maiores et magis intelligentes, videntes quod suam perfidiam non poterant defendere nec nostram fidem aliqualiter impugnare, dixerunt: "Confitemur quia hec est veritas fidei quam predicatis, sed non audemus aliis dicere publice ne ab eorum contubernio repellamur". Dilexerunt enim magis gloriam hominum quam Dei. Patriarcha vero contra voluntatem episcoporum ordinavit quod in ecclesiis eorum verbum Dei libere predicaremus. Et ita inceperunt audire et ad fidem redire, et veniebant ad nos confitentes peccata sua.
De saracenis
In eadem civitate scilicet in Baldacco fuit sedes et principalitas saracenorum quantum ad studium et religionem et quantum ad dominium. Ibi enim regnabat califfa, quod interpretatur successor scilicet Maccometti, et dicunt saraceni quod ipse erat facies Dei in terra. Quem califfam tartari occiderunt, ut superius patuit. In ipsa quidem civitate, licet sit pro maiori parte destructa, est maxima multitudo populi. Nam preter cristianos et iudeos qui sunt ibi multa milia, |17ra| sunt ibi ultra ducenta milia saracenorum, ut probabiliter creditur, omnes quidem sub dominio tartarorum. Ibi habent maxima studia ipsi saraceni et magnos magistros. Ibi sunt multi religiosi saracenorum. Ibi conveniunt diverse secte ipsorum. Ibi sunt magna monasteria illorum sarracenorum qui appellantur megerrede, quod interpretatur contemplativi. Nos igitur cum desideremus evacuare perfidiam Maccometti, et intendentes eos aggredi in sua sede et in loco generalis studii, necesse habuimus aliquantulum conversari cum eis. Et recipiebant nos sicut angelos Dei in suis scolis et studiis et in monasteriis et in ecclesiis seu sinagogis et domibus eorum. Et attendimus diligenter legem ipsorum et opera, et obstupuimus quomodo cum lege tante perfidie poterant opera magne perfectionis inveniri.
[23] Opera perfectionis sarracenorum
Referemus igitur hic breviter quedam opera perfectionis sarracenorum magis ad confusionem cristianorum quam ad commendationem sarracenorum. Quis non obstupescat si diligenter consideret quanta est ipsis sarracenis sollicitudo ad studium, devotio in oratione, misericordia ad pauperes, reverentia ad nomen Dei |17rb| et prophetas et loca sancta, gravitas in moribus, affabilitas ad extraneos, concordia et amor ad suos.
De studio sarracenorum
Et ut multa paucis verbis comprehendam, sciendum est quod ipsi conveniunt in Baldacco ad studium de diversis provintiis. Habent autem in Baldacco plura loca soli studio et contenplationi deputata ad modum magnorum monasteriorum nostrorum; et venientibus providetur in comuni de cella et de pane et aqua, et hiis contenti insistunt contemplationi et studio in maxima et voluntaria paupertate. Scolas autem comunes ubi exponitur alcoranus nunquam intrant nisi pedibus discaltiatis; unde tam magister qui exponit quam discipuli qui audiunt, dimittunt calceos extra, et nudis pedibus scolas intrant. Et ibi cum maxima mansuetudine et modestia et legunt et disputant.
De oratione
De oratione vero eorum quid dicam [dicant cod.]? Nam tanta est in eis sollicitudo in oratione et tanta devotio quod stupui cum per experientiam et vidi et probavi. Nam et ego ivi tribus mensibus et dimidio continue et fui cum camelariis saracenis in deserto Arabie et persarum, nec unquam propter aliquem laborem nec propter aliqua discrimina |17va| dimiserunt arabes camelarii quin statutis horis orarent et de die et de nocte, et precipue mane et sero. Devotionem autem tantam in oratione pretendunt quod omnia alia totaliter dimictunt; et aliqui eorum pristinum faciei colorem subito in pallorem mutant et videntur rapi, et aliqui cadunt et aliqui saltant et vocem variant et caput demittunt, ut aliqui ex eis videantur rapi et aliqui arreptitii.
In oratione vero maxime osservant quandam munditiam corporalem ut nullo modo audeant orare nisi prius lavent culum et veretrum, postea manus, deinde fatiem, ad ultimum plantas pedum. Et sic orant. Hic qui vocantur henefa - et isti reputantur aliis perfectiores - isti si intrarent in forum et tangeret eos cata vel canis vel asinus vel aliquid immundum, non potest lavari ut oret nisi sint mille quingenti rotuli aque. Unde indigent fluvio. Quando autem volunt orare intrant in fluvium et postquam totus fuerit lotus infigit digitum in anum et ponit ad nares; et si sentit aliquid fetoris, non est aptus ut oret sed in flumen revertitur. Et hoc totiens facit infigendo digitum et ponendo ad nares quousque nichil fetoris sentiat, et tunc est aptus orare.
De elemosinis
De misericordia ad pauperes sciendum est quod sarraceni sunt maximi elemosinarii. Habent |17vb| enim in alcorano strictum mandatum quod dent decimam; et de his que acquirunt per violentiam armorum tenentur dare quintam partem. Preter hec autem faciunt magna testamenta et ponunt ea in gaçofilatium; et statuto tempore aperiunt ea et dant ea saraceno fide digno, qui vadit ad diversas provintias et redimit captivos et sclavos saracenos qui detinentur captivi apud cristianos vel alias nationes. Frequenter autem emunt etiam sclavos cristianos qui detinentur captivi apud ipsos saracenos, et ducunt eos ad cimiterium et dicunt "Tot reddimo [sic] pro anima patris mei et tot pro anima matris mee"; et dant eis literas libertatis et dimittunt. Propter pauperes autem qui non possunt redimere sclavum, ipsi saraceni portant per civitatem aves incaveatas et captivas in caveis, et clamant "Quis vult istas aves emere et dimittere liberas pro anima patris sui?". Et pauperes emunt eas et dimittunt eas habire [= abire], ne anima patris sui detineatur captiva.
Ipsi etiam faciunt testamenta pro canibus nutriendis; et in civitatibus ubi sunt multi canes sicut in Turchia et Perside et etiam in Baldacco, invenimus quod ipsi canes habebant quosdam |18ra| procuratores qui requirunt testamenta relicta pro canibus; et quando deficiunt testamenta, querunt elemosinam per civitatem et dividunt inter canes. Mittunt etiam bonam elemosinam de pane avibus fluvialibus que certa hora congregantur ad certum sonum; et ipsis congregatis prohitiunt elemosynam. Et hoc maxime invenimus in Baldacco et in Ninive civitate grandi.
In Baldacco ubi infatuantur multi propter maximum calorem, habent iuxta civitatem pulcerimum locum pro ipsis fatuis et providetur eis optime in comuni de cibo et servitoribus et optimo medico; quibus omnibus solvitur a comuni.
De reverencia ad nomen Dei
Reverentiam vero maximam habent ad nomen Dei et prophetas et sanctos et loca sancta. Nam hoc maxime osservant quod nichil notabile faciunt vel dicunt vel scribunt quod non incipiant a nomine Domini; unde in suis literis omnibus quas sibi invicem mittunt, reverenter nomen Domini prius scribunt. Et ideo diligenter osservant quod nullum scriptum dilanient vel in terram prohiciant. Si autem in terra inveniunt aliquid de carta scriptum, reverenter recolligunt et ponunt in loco alto in fixuris murorum ne nomen Domini conculcetur. Quando autem eis occurrit nomen |18rb| Domini vel legendo vel loquendo, nunquam esset ausus ipsum nominare solum sed semper cum certa laude scilicet "Deus laudetur ipse" vel aliquid tale. Si quis autem sarracenus Deum vel aliquem de prophetis eius blasfemaret, nunquam eum vivere paterentur. Loca vero sancta sicut suas ecclesias semper mundissima servant, nec ibi intrant nisi pedibus discalciatis et nunquam ibi expuunt. Et cum ibi sedent, osservant diligenter ne cum natibus tangant pavimentum sed sedent cum natibus super calcaneos suos; ita adsuescunt sedere parvulos suos scilicet super calcanea, ne postea fatigentur sic multum sedere in ecclesia.
De gravitate in moribus
Tanta est eis gravitas in moribus quod numquam videas ibi hominem saracenum incedentem capite elevato vel oculis sublimibus vel collo erecto vel pectore tenso vel navigando braciis; sed incessu maturo sicut perfecti religiosi et graves moribus, etiam pueri parvi. In pluribus annis quibus cum eis conversatus sum cum eis in Perside et in Baldacco, non recolo me audisse nec semel cantum vanitatis sed semper cantum de laude Dei et de commendatione sue legis et sui prophete. Nullus unquam deridet alium vel ei detrahit vel increpat.
De affabilitate ad extraneos
Affabilitatem et urbanitatem |18va| tantam servant ad extraneos quod nos recipiebant ut angelos quando volebamus intrare ad domos nobilium et sapientium. Nam cum tanta letitia recipiebant quod videbatur nobis frequenter quod vere invenissemus hospites ordinis et illos qui libentissime fratres recipiunt in domibus suis. Frequenter enim quadam urbanitate et familiaritate petebant quod diceremus aliquid de Deo vel aliquid ad commendationem Christi. Et quando coram nobis nominabant Christum, nunquam nominabant eum nisi cum digna laude, scilicet "Christus laudetur ipse" vel aliquid tale. Unum vero valde graviter ferebant quod nolebamus cum eis comedere. Ipsi enim sarraceni statim parant aliquid ad comedendum cum ab extraneo visitantur. Et maxime arabes, qui sunt inter alios sarracenos nobiles, nunquam lederent hominem extraneum qui secure ponit se ad comedendum cum eis non invitatus; sed dicunt quod est frater eius quia comedit cum eo panem et salem, et postea defendit eum ab omnibus aliis, etiam si occidisset patrem suum.
De concordia eorum et amore ad invicem
Concordiam vero et amorem ita nutriunt ad invicem ut vere videantur esse fratres. Nam etiam loquendo ad invicem, maxime ad extraneos, dicit unus alteri: "O fili matris mee!". Ipsi etiam nec occidunt |18vb| se invicem nec expoliant, sed homo sarracenus securissimus transit inter quoscumque extraneos et barbaros sarracenos [quanto corsivo integrato nel marg. superiore da mano R = Riccoldo]. Semel soldanus Babilonie misit de Egipto militem sibi fidelem in Suriam ut ibi esset vicarius eius et gubemaret provitiam et mitteret ei tributa provintie; qui statim in superbiam elatus rebellavit adversus dominum suum soldanum et tota provintia cum eo. Turbatus soldanus misit contra eum maximum exercitum, et milex infidelis ex parte sua etiam congregavit magnum exercitum. Et cum essent in campo altrinsecus iminente pugna, dixerunt ad invicem: "Nonne sumus omnes sar
ceni? Pugnare ad invicem et occidere non licet. Accipite illum solum qui rebellavit domino suo, et nos omnes simus in pace". Et sic statim facta pace et summa tranquilitate, de tanto exercitu occisus moritur unus solus.
Vide quia illi qui habent legem occisionis et mortis, nolunt se ad invicem occidere; et miseri cristiani, qui legem vite et mandata pacis et dilectionis, se invicem sine aliqua miseratione occidunt. Si etiam sarracenus occidat aliquando sarracenum casu aut ex certa malitia, filius vel frater occisi raro expetit vindictam. Sed sunt amici comunes et componunt et accipiunt occisorem et ducunt eum captivum ad filium vel fratrem occisi, qui apprehendens eum ducit ad cimiterium et dicit ei "Filius quidem mortis es quia occidisti patrem |19ra| meum. Sed si te occidero, non rehabebo propter hoc eum". Et addit "Si malum fuit quod occisus est unus sarracenus, peius erit quod occidantur duo". Et dicit "iecun lelle", quod interpretatur "sit Dei"; et precidit occisori capillos et dimictit eum in pace. Quid igitur ad excusationem suam dicturi sunt cristiani, qui cotidie dicunt "Dimitte nobis debita nostra sicut et nos dimittimus etc.", quando in remissionem iniurie tantum eos sarraceni excedunt?
Occisionem vero multi eorum sic horrent quod non occiderent gallinam nec pulicem. Sed quando volunt comedere gallinam, tenet eam in manibus vivam in via et rogat aliquem de viatoribus quod eam ei occidat. Hec faciunt sarraceni. Qui tamen habent legem occisionis; propter quam ut duret, omnibus periculis securissime se exponunt, et ideo sic strenue pugnant, sic fideliter in pugna se invicem adiuvant scilicet ut lex eorum duret. Habent enim quod tam diu lex eorum durabit quam diu virtus et victoria eorum durabit per ensem. Est enim lex violenta, ut infra patebit. Quidam sarracenus nomine Monchor in quodam duro bello quod fuit inter sarracenos et cristianos, vidit quendam alium sarracenum probiorem se depositum de equo, et instabat ei mors vel captivatio a cristianis, et statim descendit de suo equo et ait |19rb| "Ascende equum meum et fuge, quia maius damnum esset si occidereris vel captivareris quam de me". Quod et fecit et evasit; et ipse pro eo fuit captus in bello. Alius autem qui in equo eius evaserat, fuit factus soldanus et liberavit eum de carcere et reddit pro eo cristianis regem Armenie quem sarraceni tenebant in carcere. Ecce quanta concordia inter filios iniquitatis, et qualia faciunt ut duret lex perditionis eorum, ut possint ipsi sarraceni dicere Christianis "Erubesce Sydon, ait mare" [Is. 23,4].
Nota: supradicta narravimus tam ad commendationem sarracenorum quam ad confusionem aliquorum cristianorum, qui nolunt facere pro lege vite quod dampnati faciunt pro lege mortis. [24] De lege saracenorum
ff. 19rb-23va: Porro de lege sarracenorum ( . . . ) per omnia secula seculorum.
Alia scilicet de Maccometto et vita et morte et doctrina et processu ipsius, requires in alio opere nostro. [= Contra legem Sarracenorum, ed. MD 17 (1986) 60-142].
[25] De mostris
|23vb| In Baldacco etiam vidimus plura mostra et admiratione digna. Nam ibi vidimus pigmeos qui sunt cubitales homines, qui a cinculo et sursum per omnia videntur homines satis formosi licet parvissimi. Crura vero eorum videntur galline vel alie aves. Et portant eos de insulis Indie et de remotis desertis. De ipsis videtur dicere Aristotiles quod in tertio anno generant et vivunt septem annis. In Baldacco etiam vidimus monstruosum serpentem qui habebat quattuor pedes sicut canis, retro vero trahebat serpentinam et orribilem caudam; et erat valde mansuetus suo domino, aliis vero hominibus motu et ostensione lingue orribiliter minabatur. Ibi etiam apparuit serpens magis monstruosus qui in facie et capillis videbatur mulier, reliqum vero totum erat oribilis serpens.
[26] De sabbeis qui interpretantur batiste
Gens quedam valde monstruosa et singularis quantum ad ritum habitat in deserto prope Baldaccum, qui dicuntur sabbei; et venerunt ad nos in Baldaccum plures ex eis rogantes suppliciter quod iremus ad eos. Sunt homines valde simplices et dicunt quod legem Dei habent |24ra| occultam, quam conservant scriptam in pulcris libris et litera quasi media inter caldeam et arabicam. Detestantur Habraam propter circumcisionem. Super omnes venerantur Iohannem Baptistam. Non habitant nisi iuxta fluvium in serto. Die et nocte se lavant ne reprobentur a Deo in tantum quod quando mulier conspargit manu farinam ut fatiat panem, aliam manum tenet in aqua que fluit ne contingat ipsam mori et sic a Deo reprobari quia manum habebat impastatam. Baptiçant non solum et parvulos sed etiam animalia; et cum vacca peperit, baptiçant vitulum et vaccam. Dicunt quasdam missas et sacrificant panem et uvas passas, et cum celebrant induunt septem paramenta. Non comunicant aliquo modo cum aliqua natione nisi vendendo et emendo solum. Tactum panem ab homine alterius ritus non commedunt; quando veniebant Baldaccum vel ad aliam civitatem, emit farinam in foro et aurit [= haurit] aquam de fluvio et facit ipse panem et ipse coquit ut comedat. Multum orant et matrimonia diligenter osservant. Hos multum |24rb| commedat Maccomettus in suo alcorano.
[Dopo il testo riccoldiano, nota di mano trecentesca sempre in f. 24rb: Anno Domini M°ccc°xxxiij° die xxviiij° octubris ij° indictionis apud Neapolim, frater Matheus de Fidantia de Barolo]


Martir Rizo, Juan Pablo <1593-1642>, Historia de la vida de Lucio Anneo Seneca espanol. Autor Iuan Pablo Martyr Rizo. Nieto de don Pedro Martyr de Angleria .., En Madrid : por Iuan Delgado, 1625 - [8], 167, [1] p. : ill. ; 4 Note Generali: Segn.: [pie di mosca] 4 A-X4 - Front. in cornice tip. - Ritratto di Seneca calc. a c. A1 - Testo in cornice tip - Impronta - onna elue deas rapo (3) 1625 (R) - Localizzazioni: Biblioteca universitaria di Cagliari: ad una prima lettura, data la somiglianza dei nomi, tenendo conto che spesso nel seicento libri a stampa, impossibili da avere, venivano fatti copiare da amanuensi e così donati pensai che di Martir Rizo fosse questa "Vita di Seneca". Aprosio però non solo registrò il nome alla spagnola dell'autore (Juan Pablo Mazar) del MS, ora non più presente all'Aprosiana, ma nell'"indice del repertorio bibliografico" lo scrisse in una forma italiana Giovanni Paolo Marzari da cui son solo riuscito a dedurre vaghi echi di genovesità.


Cydones, Demetrius, Demetrii Cydonii Opusculum de contemnenda morte graece et latine. Recensuit emendavit explicavit Christianus Theophilus Kuinoel ss theologiae cultor, Lipsiae: Sommer, Wilhelm Gottlob <1765-1794>, 1786
Ricoldo : da Montecroce, Ricardi ex ordine fratrum, qui apud Latinos, Praedicatores appellantur. Confutatio legis latae Saracenis a maledicto Mahometo, translata ex Romana lingua in Graecam, per Demetrium Cydonium. Deinde per Bartholomaeum Picenum de Monte arduo, rursus e Graeco in Latinum conuersa, Romae: Zannetti, Luigi, 1606
Ecclesia Mediolanensis, Ekthesis tes psallomenes leitourgias ... Sposizione della messa che si canta nella festa della nativita di Cristo secondo la tradizione di santo Ambrogio dal latino tradotta in greco da Demetrio Cidonio, Milano: Agnelli, Antonio, 1757
Opuscula aurea theologica quorundam clariss. virorum posteriorum Graecorum, qui extinguendae Graeciae, instar postremi splendoris, impetu quodam diuino, cum pietatis tum doctrinae fulserunt, circa processionem Spiritus Sancti. Videlicet, Ioannis Vecci patriarchae Constantinopolitani, Bessarionis cardinalis, Demetrij Cydonis Constantinopolitani, Maximi Planudis, &c. Petro Arcudio Corcyraeo collectore & interprete, Romae: Stamperia della Sacra Congregazione de Propaganda fide, 1670
Cydones, Demetrius, Demetrii Cydonii De contemnenda morte oratio / ex codicibus edidit Henricus Deckelmann, Leipzig, c1987
Cydones, Demetrius, Correspondance / Demetrius Cydones ; texte inedit, etabli et traduit par Giuseppe Cammelli, Paris, 1930
Cydones, Demetrius, Demetrii Cydonii De contemnenda morte oratio / ex codicibus edidit Henricus Deckelmann, Lipsiae, copyr. 1987
Cydones, Demetrius, Tou Kydoniou Peri tou kataphronein ton thanaton. Ermeiou philosophou Diasusmos ton exo philosophon. Cydonij De contemnenda morte oratio. Hermiae philosophi Irrisio gentilium philosophorum. Ex inclyti ac generosi D.D. Ioannis Iacobi Fuggeri splendidiss. ac ornatiss. bibliotheca desumpta: & nunc primum cum Grece, tum Latine, Raphaelis Seileri ... opera ac uersione in lucem prolata, Basileae: Oporinus, Johann
Cydones, Demetrius, Demetrii Cydonii De contemnenda morte oratio / ex codicibus edidit Henricus Deckelmann, Lipsiae, 1901
Cydones, Demetrius, Demetrii Cydonii De contemnenda morte oratio / ex codicibus edidit Henricus Deckelmann, Leipzig, c1987
Cydones, Demetrius, Demetrius Cydones : correspondance / publiee par Raymond-J. Loenertz O.P, Modena, 1983-1988
Cydones, Demetrius, Correspondance / Demetrius Cydones ; texte inedit, etabli et traduit par Giuseppe Cammelli, Paris, 1930
Mercati, Giovanni, Notizie di Procoro e Demetrio Cidone, Manuele Caleca e Teodoro Meliteniota ed altri appunti per la storia della teologia e della letteratura bizantina del secolo 14, Città Del Vaticano, Roma, 1931
Confutationes legis machumeticae, quam vocant Alcoranum, singulari industria ac pietate a doctissimis atque optimis uiris partim Latinae, partim Grecae, ad impiae sectae illius ... Quorum catalogum uersa pagina continet. Adiecta quoque est Lodouici Viuis Valentini, uiri doctissimi, De Mahumete & Alcorano eius censura, ex libris ipsius De veritate fidei Christianae decerpta, una cum alijs lectu dignissimis')>
Hellanicus : Lesbius, Hellanici Lesbii Fragmenta e variis scriptoribus collegit emendavit illustravit et praemissa commentatione de Hellanici aetate vita et scriptis ... edidit Fridericus Guilielmus Sturz ... Et Demetrii Cydonii De contemnenda morte opusculum, Lipsiae: Sommer, 1796
Loenertz, Raymond Joseph, Les recueils de lettres de Demetrius Cydones / Raymond J. Loenertz, Citta del Vaticano
, 1947
Cydones, Demetrius, Demetrius Cydones : correspondance / publiee par Raymond-J. Loenertz O. P, Citta del Vaticano
Cydones, Demetrius , Turchicae spurcitiae et perfidiae suggillatio & confutatio duobus libellis lectu iucundissimis nec minus gratis conclusa. Quorum prior foedissimos mores & turpissima instituta eorum aperit & confutat. Posterior Alcoranum Turchicae perfidiae instrumentum valisissimis_argumentis improbat, confutat, explodit. Est autem Richardi ordinis praedicatorii e graeco (cum apud latinos minus cultus extaret) nuper tralatus ..., [Parigi]: Marnef, Enguelbert de <1.>, [1514]
Combefis, Francois, 2: Historia haeresis monothelitarum, sanctaeque in eam sextae synodi auctorum, vindiciae. Diuersorum item antiqua, ac Medii Aeui, tum historiae sacrae, tum dogmatica, Graeca opuscula. Accedit Manuelis Palaeologi in laudem defuncti Theodori fratris dicta oratio, ... vt & duplici adiuncta deliberatiua Demetrij Cydonij. Opera ac studio R.P.Fr. Francisci Combefis, ..., Parisiis, 1648
Cydones, Demetrius, Briefe / Demetrios Kydones ; Ubersetzt und erlautert von Franz Tinnefeld, Stuttgart
Cydones, Demetrius, Demetrius Cydones : correspondance. Texte inedit, etabli et traduit / par Giuseppe Cammelli, Paris, 1930
Tommaso : d'Aquino, Demetriou Kydone Thoma Akyinatou: Soumma theologike, exellenistheisa, Athenai, 1976-1982
Cydones, Demetrius, Correspondance / Demetrius Cydones ; publiee par Raymond-J. Loenertz, Città del Vaticano
Loenertz, Raymond Joseph, Les recueils de lettres de Demetrius Cydones / Raymond J. Loenertz, Modena, 1987


Giovan Battista Pacichelli ne il Il Regno di Napoli in Prospettiva, Parrino & Mutti, Napoli 1703 (opera non priva di fantasie ed oggetto di una lunga vicenda editoriale, e in cui numerose furono le manomissioni e le integrazioni apportate dagli stampatori, ma comunque utile) scrisse:
"Questa gloriosa Città [
Milito in Calabria, l'antico Bruzio, ora in provincia di Vibo Valenza] ch’è Principato della Famiglia Silva Mendozza, e Sandoval, della quale sono i Duchi di Pastrana, e dell’Infantado, Spagnoli, fonda le origini da’ Milesii, Nazione de’ Greci derivata dalla celebre Milesia […]. La vicinanza d’Ipponio, hoggi Montelione, celebre per ogni conto fino in quei tempi, difficultolle sì tosto di avanzarsi, conforme le riuscì quando l’emula cominciò à mancare. Molto più poi si accrebbe, allorché si elesse dal Conte Rogiero per sua residenza; obligando nella vasta Signoria de’ Normanni, per la Calabria, e per la Sicilia, ad udirvi i decreti decisivi nelle differenze, à prendervi gli spacci i Ministri di Guerra, e di Stato, à sciogliervi i lor maneggi gli Ambasciadori, ed à farvi le loro mosse gli Eserciti. Fù luogo de’ felici sponsali del Conte, e delle figliuole; del nascimento di varj Prencipi, e in specie di quel Rogerio che ottenne il primo la Corona di Napoli, e di Sicilia. Honorandola con la presenza i Pontefici Urbano, e Calisto, l’uno, e l’altro Secondo. Fra le Fabbriche magnifiche, si vide illustrata dal Tempio, e Chiostro de’ Monaci casinensi da’ più sontuosi del Regno, diroccato nel terremoto del 1659. Poi riparato, ed hoggi con quattordici luoghi di giurisdizione dell’Eminentiss. Spada, servito da’ Preti. Dedicollo alla Santiss. Trinità il Rè Rogiero con cinque mila ducati di rendita, di cui, della Moglie Adelasia, e de’ figlioli serba superbi sepolcri. E fù questo Tempio consacrato dallo stesso Calisto Secondo alla Catedra Vescovile, che sorpassa molte di ricchezza, e dignità, si uniron già le Sedi di Tauriana, e Vibona, per Decreto del Santo Papa Gregorio VII. Fù nobilitata anche dalla presenza di S. Paolo Apostolo, il qaule vi predicò, e fondovvi la Chiesa di Santa Maria della Cattolica. Onde in segno della sua Fede aggiogane la Croce alla M. Coronata frà due Fiumi nel suo simbolo. Diminuito si scorge hora però il numero delle sue anime; ancorché le accrescano la spirituale giurisdizione di otto Villaggi non piccioli […].
Il Duomo è soggetto à Roma (che vien decorato da un Capitolo di 18 Canonici) è di fabbrica artificiosa con diciotto Colonne in due ordini, al cui ingresso la soglia di pietre lidie, ò paragone tolta dall’antico Tempio di Proserpina di Bivona fa legger queste parole Signum Proserpina reficiendum, statuendumque, Arasque reficiendas ex S.C. curarunt […]".
"Passammo alla desolata Mileto. Le origini di questa città sono involte tra le oscurità della favola; esse possono addursi come uno de’ monumenti dell’entusiasmo de’ Greci, tanto pronti a mentire, e tutto ad attribuirsi, quanto nojosi nel magnificare le proprie glorie. Non è meno oscura, e incerta la sorte della sua adulta età, perché gli storici la trascurano con lungo silenzio. Mileto si elevò su le più illustri città di Calabria Ultra, e divenne chiara, da che Ruggiero Bosso, Conte di Calabria, e di Sicilia la predilesse a segno, che la destinò depositaria de’ suoi tesori, e volle spargere su lei, appiè dell’altare del Dio vivente, non lieve parte di que’ beni, che la conquistatrice sua mano raccoglier seppe, e cumular in su la ruina de’ suoi nemici. Ciò avvenne in que’ tempi di confusione, e di precaria potenza, n’ quali le belle regioni, onde fu poi formato in nostro Regno, erano vittima de’ furori della Dinastia, e di que’ tanti piccioli Tiranni, ne’ quali vi era l’ombra della distrutta Romana dignità, vi erano i vizj delle Barbariche dominazioni, che soppiantarono nell’imperio gli eredi di Cesare, e vi era la ferocia, e la versuzia dell’Araba gente, e dell’ingordo Greco: quindi Mileto, la città ignota ne’ suoi principj, e oscura nella sua adolescenza, divenne la fede, e, per così dire, l’embrione di una Reggia, in cui aprì gli occhi alla luce quel Ruggiero, che in matura età dette forma di Regno alle nostre Regioni, eresse in Monarchia l’una, e l’altra Sicilia; e tutto assorbendo, e a se attirando lo sparso stame del Principato, divenne il primo Re di tutte due le Sicilie, e assunse il titolo di Re d’Italia (S. Sophie Chronicon anno 1130).
In Mileto adunque dalla pietà di Ruggiero Bosso fu eretto il magnifico tempio di S. Niccolò, e fondato quel Vescovado, che Francesco Maurolico, imponendo a’ contemporanei, e alla posterità, osò di considerare soggetto alla Sede Arcivescovile di Messina. Questo Tempio fu ampiamente dotato co’ beni del Padre dell’Istitutore della monarchia; e la magnifica fabbrica ne fu ornata co’ più belli avanzi della distrutta Vibona.
In Mileto stesso fu dalla pia generosità del Conte Ruggiero Bosso eretto il nobile Tempio della SS. Trinità, e vi si trasportarono alcune delle superbe colonne, che con profana mano erano state dalla vecchia età del tempio di Proserpina collocate. A questo nuovo monumento della sua pietà accordò quel magnanimo Principe ricca, e vasta dote di stabili beni; e con provvida cura decorò di onori, e di dignità tali quest’opera della sua predilezione, che, lungi dal costituirla vincolata, e soggetta alla potestà della Sede Vescovile, ch’era ancor’essa, come dicemmo, un dono della sua benefica mano, la volle libera, emula di quella, e tutta del suo immediato dominio dipendente, come la Chiesa, ch’esser dovea la depositaria delle sue membra dopo l’ultimo dì fatale della sua vita.
Questo mobilissimo monumento del Conte Ruggiero sostenne varie avventure ne’ beni, e nella dignità. Superata tutta l’ingiuria fattavi dalla durezza del fato politico d’Italia, furono i beni di questo insigne Regio Padronato da dotta mente in parte sottratti alla invasione fattasene; ed essendo ormai questi passati nel seno originario del Trono, furono, dalla munificenza di Ferdinando IV, Pio, Felice, Augusto Regnante, costituiti in parte de’ fondi dotali della sua Reale Accademia delle S.[scienze] e delle B.[elle] L.[ettere], nel provvido ministerio di Giuseppe Beccatelli, Marchese della Sambuca.
Il Tempio della Real Badia fu nel 1638 altamente percosso dalla furibonda rivoluzione fisica, che in quell’età scosse, e desolò l’una, e l’altra Calabria (Agazio di Somma, Hist. Racconto de’ terremoti della Calab. Fol. 70); e nel 1659 non andò immune dagli urti del tremoto, che turbò Mileto, e i suoi casali (D. Carlo Torel Ne’ rapp. manoscr.). Con decenza ne furono ristorate da provvida mano le ruine; ma era riserbato all’età nostra l’infortunio di vedere distrutta un’opera, rispettabile egualmente per la sua magnificenza, e per la mobilissima origine sua.
Nel dì cinque di Febbraio alle ore 19, e m. 15, fu dunque in breve istante irreparabilmente tutto da cima a fondo infranto, e inabissato il magnifico Tempio della SS. Trinità di Mileto. Non rimase né segno, né orma alcuna della grandiosa bellezza di questo sacro edificio. Sopravanzarono appena alcuni pezzi del muro esteriore, e questi sono anch’essi rovinevoli; e rimase esistente una tela, tronca, e squarciata, del muro laterale, ch’è situato a man dritta. Appiè di tal muro giacea il mausoleo di Ruggiero Bosso; e nella faccia del medesimo esisteva un picciolo marmo, intorno a cui v’era in caratteri colorati una breve inscrizione, come si osserva nel Rame, che su questo articolo si rinviene.
Or questo mausoleo di Ruggiero Bosso, e quello della contessa Adelaide [sic!], moglie del medesimo, rimasero profondamente sepolti sotto le ruine della vasta mole equata: nella caduta di questa fu notabile che tutto ciò, che crollò, non tenne, cadendo, altra direzione, se non quella dell’aperto vano della Chiesa. In esso dunque precipitarono tutto il tetto, quasi tutto il campanile, gli altari, e la massima parte de’ muri laterali; e di tanti materiali non ne ruinò al di fuori, che tenuissima porzione. Se ne osservi la figura nel Rame VII.
Non ignoriamo la strana opinione del Collenuccio, a cui piacque di supporre che Ruggiero Bosso fosse stato altrove sepolto. La repubblica de’ dotti ha troppe riprove della facile inconsideratezza di questo autore, il quale frequentemente si dilettò di mascherare colla spoglia della critica il mal talento della calunnia.
Si dette opera di redimere dalle ruine il nobile mausoleo del Fondatore del Regio Padronato, di cautelarlo da ulteriore successivo infortunio, e di serbare alla memoria de’ posteri un monumento così rispettabile, e sacro. E perché nulla fu ciò che si fosse trascurato, se ne fece con diligenza ritrarre il disegno del mausoleo, e della iscrizione, ch’è superstite ancora nello squarcio del rimanente muro.
In questo mausoleo vedesi in uno de’ lati scolpita una sedia curule. Alcuni potrebbero da ciò trarre argomento, onde sospettare che questo potesse appartenersi a personaggio della Gentilità; ma quando si porrà mente alla facilità, colla quale si fece uso in altra età de’ rimasugli, e delle illustri ruine dell’antichità, se ne deporrà ogni sospetto: e non solo si conoscerà con quanta fallace loica si vorrebbe far credere incluso in un tempio sacrosanto il sarcofago di un uomo del gentilesimo; ma, meglio ragionando, s’intenderà finalmente che siccome non si ebbe difficoltà di far servire all’ornamento di questo sacro tempio gli stessi speciosi avanzi di quello di Proserpina; così non si ebbe ribrezzo di far servire per sarcofago di un Principe cristiano un mausoleo, che era stato impiegato a custodire gli ossi, o le ceneri di qualche illustre personaggio della profana antichità.
Vi era nell’alto del termine di questo muro, che giace a destra, uno squarcio di tonaca, denudato in modo che apertamente mostrava di essere di un’epoca men vecchia di quella di un altro sottoposto strato. La novità vi attirò lo sguardo: e approssimandoci per esplorarlo, ci avvedemmo di un piè di lettera non picciola che usciva da’ lembi della tonca lacerata. Con arte si tentò di divellere la crosta, che tenacemente ingombrava le lettere sottoposte, e con sorpresa scoprimmo un avanzo d’inscrizione, troncata dalla ruina del muro, e magagnata dalla tenacità della tonaca sovrapposta.
Tutto che si fosse usata ogni possibile diligenza per iscoprire l’informe avanzo ditale iscrizione; pure fu vano lo sperare di poterne con nettezza, e senza troncamento ritrarre, e trascrivere tutte le lettere, tra per la rovinevole condizione della fabbrica, e per l’oltraggio che la tonaca vi avea cagionato. Non ostante ciò coll’assistenza di D. Domenico Sbaglia, uomo di straordinaria diligenza, stimammo non inutile opera il farne serbare quelle reliquie interrotte, che si potettero far ritrarre dal Disegnatore, e di esporle all’attenzione de’ dotti in un Rame, che trovasi segnato col numero VIII. L’inscrizione si appartiene a cosa sepolcrale. Meritò ancora riflessione la doppia condizione della calce, che appariva tra le ruine. Era facile a distinguersi l’antichissima della prima costruzione dalla vecchia della ristorazione. La prima era di tanto alla seconda superiore, quanto a questa cede di pregio la calce, di cui attualmente quella popolazione si vale: degradazione successiva, che non cesseremo mai di notare, per far capire quanto ingiustamente su certi articoli vogliamo far valere l’età nostra, e l’età media sull’età più vicina all’alta antichità.
Mileto è situato sul dorso di un monte di gregaria composizione. Questa Città fu in orribile modo flagellata dal tremoto del dì 5 di Febbraio, e indi fu compiutamente nel dì 7 dello stesso mese ridotta in tale rivolgimento, e ruina, che oggimai non è che una misera congerie di sassi. Se ne vegga il Rame segnato col nu. IX. Il nobilissimo Tempio del Vescovado può ben dirsi che gà fu, ma ora né pure può chiamarsi una illustre ruina; poiché, ove esso era, non compariscono, che rudi, e tronchi ammassi di pietre, di legni, e di fabbriche triturate, e a brani a brani disperse, e confuse. Le stesse belle colonne del Tempio appariscono ove come da acuto ferro divise, e ove come da villana mano irregolarmente spezzate.
La piccola Chiesa di S. Michele Arcangelo, e degli Apostoli Pietro e Paolo (che fu ancor essa fondata dal Serenissimo Conte Ruggiero Bosso, e che poi co’ sovvertimenti del tempo fu dal privato interesse distratta dalla Badia Reale, e ridotta in corpo separato, con danno del Padronato Regio) fu da cima a fondo miseramente distrutta
".
Dall’Istoria de’ fenomeni del tremoto avvenuto nelle Calabria, e nel Valdemone nell’anno 1783 posta in luce dalla Reale Accademia delle Scienze, e delle Belle Lettere di Napoli, Giuseppe Campo, Napoli 1784.
Le pagine redatte su Mileto dagli "accademici" rielaborate dal Sarconi,danno una descrizione minuziosa -pur con l’errore di avere scambiato il sarcofago di Eremburga con quello della contessa Adelaide, che si trova invece nella cattedrale di Patti, errore in cui ricorrono quasi tutti i descrittori, da Pacichelli a de Custine a Keppel Craven- dello stato delle rovine :
Mileto, 6 giugno 1812
Sono circondato da rovine cadute su altre rovine. L’antica Mileto è sepolta sotto le macerie di un nuovo villaggio dallo stesso nome. Qui si apprende come si formano i deserti: templi e palazzi sono scomparsi senza lasciare dietro loro una sola pietra per poter dire: è là che dèi e re furono onorati.
Ventinove anni fa il famoso terremoto distrusse Mileto e oggi non si vede più traccia di abitazioni! Il nuovo villaggio è stato riedificato nella pianura, a mezza lega dal vecchio, dove non è rimasto che un pezzo di muro vicino a una tomba. Questa tomba è quella di Ruggero, di avventurosa memoria, eroe normanno, figlio di Tancredi e primo re delle Due Sicilie. La chiesa che la custodiva è stata inghiottita e la tomba del re-cavaliere è rimasta abbandonata in mezzo a una campagna devastata! […].
Abbiamo fatto scavare attorno alla sua tomba alla ricerca di quella di sua moglie Adelaide. Tutto il villaggio è venuto ad assistere a questo lavoro. Dei vecchi ci indicavano il luogo dove sorgeva la loro casa. […]
Gli uomini che vedevo raggrupparsi attorno al monumento di Ruggero, mi sembravano tanti spettri usciti dalla loro terra di origine per cercare di ritrovare il focolare paterno. Lasciammo quei luoghi senza aver potuto ritrovare la tomba di Adelaide, moglie di Ruggero e regina delle Due Sicilie
".


Diodorus : Siculus , Diodori Siculi historici clarissimi Bibliothecae, seu rerum antiquarum tum fabulosarum tum verarum historiae, priores libri sex, Poggio Florentino interprete, Parisii : apud Simonen Colinaeum, 1531 (Parisii : impensis Simonis Colinae, 1531) - [16], 214 p. ; 8o.- Iniz. xilogr. - Marca sul front. e sul v. dell'ultima c. - Segn.: 2a-2b8 a-z8 A-D8 - Impronta - e-*- a.b. a-ya dimi (3) 1531 (A) -Editore Colin , Simon (Colia - Colinaeus - Colineus - Colineo) - Localizzazioni: Biblioteca della Fondazione Centro culturale valdese - Torre Pellice - TO.


Lomeri, Annibale , L' Oratione domenicale, e la salvtatione angelica esplicate letteralmente dal dottote Annibale Lomeri. Con l' aggionta d'alcune breui orationi, versi, et altre cose appartenenti all' istessa materiA, del R.D. Francesco Maria Torrigio Romano teologo, e filosofo, In Roma: Facciotti, Guglielmo, 1623
Lomeri, Annibale , Cicilia sacra in drammatica poesia, del dottore Annibale Lomeri sanese, nell' Accademia de' Filomati, detto il Satirico. ... Recitata in Siena ... il 18 giugno 1621, In Arezzo: Gori, Ercole, 1635
Lomeri, Annibale , Conuersione di Iacomo Tolomei per mezo di S. Caterina da Siena. In dramatica poesia; descritta dal dottore Annibale Lomeri nell'Accedemia [|] de' Filomati. Detto il Satirico, In Firenze: Timan, Volcmar
Lomeri, Annibale , Davidde orante cioe Salmi di Dauid spiegati co'l senso letterale continuato, e con parafrasi, per il dottore Annibale Lommori, Roma, 1663


Malavolti, Ubaldino , I serui nobili. Commedia del m. ill. sig. caualier Vbaldino Malauolti accademico Filomato, recitata in Siena il carnouale del 1602 dalla Vniuersita delli scolari ..., In Siena: Marchetti, Silvestro, 1605
Malavolti, Ubaldino ,L' amor disperato, commedia del molto ill.re sig. caualiere Vbaldino Malauolti, Accademico Filomato, In Siena: Florimi, Matteo, 1612
Malavolti, Ubaldino ,La menzogna commedia del caualiere Vbaldino Malauolti, Accademico Filomato. Recitata in Siena dall'Vniuersita de gli Scolari. ol carnouale del 1613. .., In Siena: Florimi, 1614
Malavolti, Ubaldino ,La Clarice commedia rappresentata da' signori Scolari in Siena l'anno 1610 / [Mesto accademico Filomato], In Siena: Florimi, Matteo, 1611
Malavolti, Ubaldino ,De' serui nobili commedia del caualier Vbaldino Malauolti copia al clarisssimo signore, il signor caualier Baccio Valori, In Siena: Marchetti, Silvestro, 1604
Malavolti, Ubaldino ,Rime dello Sbattuto Filomato all'illustre, et molto reuerendo sig. Gio. Battista Piccolomini Primicerio dedicate, e raccolte dal Bidello della Accademia Filomata, Venetia appresso Mattio Valentini: Valentini, MatteoMarchetti, Silvestro, 1597
Malavolti, Ubaldino ,Lettera d'auiso del Tralignato academico Filomato senese. ... Del virtuose attioni rappresentate nello studio di s. Agostino d'Agubbio dal molto r. padre fra Simeone Bompiani anconitano, del medesimo studio regente, In Vrbino: Ragusi, Bartolomeo & Ragusi, Simone, 1614


Statius, Publius Papinius, La Tebaide di Statio tradotta dal caualier Iacinto Nini , [1630] Descrizione fisica: [12], 467, [1] p. ; 8o. - Front. calcogr. - Segn.: a6 A-2E8 2F10 - Stampata probabilmente nel 1630, data dell'imprimatur e della pref. - Impronta - tom- a.e, oii. PeOn (3) 1630 (Q) Nomi: Statius, Publius Papinius Nini , Giacinto .


Horatius Flaccus, Quintus, L' arte poetica d'Orazio Flacco volgarizzata da Pandolfo Spannocchi coll'aggiunta del Rapimento di Proserpina di Claudiano tradotto da Marcantonio Cinuzzi e di nuovo ristampato, In Siena : nella Stamparia del pubblico - 2 pt. ([16], 48; 151, [1] p.) ; 8 - Segn.: A8, <2>A-C8; A-I8 K4 Ultima p. bianca - Pt. 2: Il rapimento di Proserpina di Claudio Claudiano tradotto di latino in volgare toscano sanese, da M. Marcantonio Cinuzzi - In Venezia, e in Siena : pel Bonetti : nella Stamparia del pubblico, 1714 - Impronta - n-s- ono, tau; ChMa (7) 1714 (R) - Impronta - o-co ali, s:s, HoCh (3) 1714 (Q) - Nomi: Horatius Flaccus, Quintus - Spannocchi , Pandolfo


Lucarini, Alcibiade, Alcibiadis Lucarini patricii Senensis Obseruationum practicarum, in Academia Vnitorum tractatarum libri tres, Senis: Florimi, Matteo eredi
Lucarini, Alcibiade, Alcibiadis Lucarini patricii senensis Liber singularis ad Iustinianum imper. de fiduciaria tutela, Senis: Florimi, Matteo, 1612
Lunadoro, Simone, Copia d'vna lettara scritta dal molto illust. e reuer.mo mons. Lunadoro vescouo di Nocera de' Pagani intorno all'origine di detta citta, e suo vescouado. Al signor Alcibiade Lucarini, In Napoli: Longo, Tarquinio, 1610
Lucarini, Alcibiade, Imprese dell'Offitioso Accademico Intronato raccolte da lo Sconosciuto Accad. Unito. Al serreniss. Ferdinando 2. granduca di Toscana, In Siena: Gori, Ercole, 1629
Lucarini, Alcibiade, 2: Dell'imprese dell'Offitioso Accademico Intronato raccolte da lo Sconosciuto Accad. Unito. Parte seconda. A la sereniss. madama Caterina Medici duchessa di Mantoua, In Siena, 1628
Lucarini, Alcibiade, Practicarum observationum. Libri tres, in tractatus tres diuisi. I. de contractibus. II. de ultimis voluntatibus. III. de judiciis. Authore Alcibiade Lucarino senensi ... Accessit liber singularis de tutela fiduciaria eiusdem authoris. Cun triplice indice .., Senis: Florimi, Matteo eredi, 1639
Lucarini, Alcibiade, Imprese dell'Offitioso Accademico Intronato raccolte da lo Sconosciuto Accad. Vnito, In Siena ad istantia di Giouanni Ciotti: Gori, Ercole Ciotti, Giovanni, 1641


Lomellini, Stefano , Hospitio exceptam ab Elisabetha Deiparam Virginem prosequuntur latine, graece, oratorie, poetice. Stephanus Lomellinus Genuensis. Valerius Arigutius Perusinus. Georgius Spinola Genuensis. Sem. Rom. conuict., Romae : ex typographia Francisci Corbelletti, 1633 - [12] c. ; 4 - Rom. ; cors. ; gr - Front. in cornice xil. - Iniz. e fregi xil. . Segn.: A12 - Impronta - i-a- umm, d?t. HiFa (C) 1633 (R)


Manzini, Carlo Antonio (Bologna 1599 - ivi 1677), nobile, figlio di Girolamo Manzini e di Camilla Vitali fratello di Giovanni Battista e di Luigi vide la luce a Bologna nel 1599.
Carlo Antonio studiò filosofia laurendosi nel 1625. Partecipò quindi all'attività di varie accademie bolognesi, come quella dei "Gelati", dei "Vespertini" (di cui fu tra i fondatori) venendo quindi aggregato all'Accademia fiorentina degli "Apatisti".
Nei suoi trattati si occupò prioritariamente di astronomia e di ottica come si può evincere dall'elenco contenuto nel repertorio aprosiano ma anche dall'analisi dei titoli delle sue opere variamente individuate.
Sue opere custodite presso la C.B.A:
1 - Stella Gonzaga sive Geographica ad terrarum orbis ambitum et meridianorum differentias. Tractatus comitis Caroli Antonii Manzini .., Bononiae : typis HH. Ducii, 1654 [4], 60 p. : ill. ;
2 - L' occhiale all'occhio dioptrica pratica del Co. Carlo Antonio Manzini ... dove si tratta della luce; della refrattione de' raggi; dell'occhio; della vista; e de gli aiuti, che dare si possono a gli occhi per vedere quasi l'impossibile, In Bologna : per l'herede del Benacci, 1660 [12], 268, [4] p. : ill., 1 ritr. ; 4°.
3 - Le comete discorso del Co. Carlo Antonio Manzini ... in occasione della comparsa cometa dell'anno 1664 di decembre, e di gennaio 1665. e di un'altra cometa veduta di aprile 1665 .., In Bologna : presso Gio. Battista Ferroni, 1665 [22], 104 p. : ill. ; 4°.
4 -
Il duello schernito o vero l'offesa, e la soddisfattione, trattato morale del Co. Carlo Antonio Manzini per aggiustare le differenze trà cavalieri, e altre persone di honore in ordine alla pace .., In Firenze : nella stamperia di Francesco Onofri, 1669 [25], 246, [2] p. ; 12°.
Sue opere custodite presso altre biblioteche italiane:
Manzini, Carlo Antonio, Il duello schernito, o vero l'offesa, e la soddisfattione, trattato morale del co. Carlo Antonio Manzini, per aggiustare le differenze tra caualieri, & altre persone di honore in ordine alla pace. All'illustriss. e clariss. sig. e padrone colendiss. il sign. sen. Lorenzo Pollini, In Firenze: Onofri, Francesco, 1663
Manzini, Carlo Antonio, Incentiui alla vita solitaria, e beata, promossi dalla notitia de' gloriosi gesti del grande maestro de gli eremi cartusiani S. Brunone, descritti dall'indegno suo il co. Carlo Antonio Manzini filosofo collegiato, per accendere la brama di quelli che inclinano a fuggire il mondo, & eleggersi luoghi idonei alle penitentie, orationi, & alle contemplationi, tacitamente additando loro le ritiratissime celle de gli venerandi monaci certosini, alias cartusiani, In Bologna: Ferroni, Domenico Maria, 1674
Manzini, Carlo Antonio , Stella Gonzaga sive geographica ad terrarum orbis ambitum, et meridianorum differentias. Tractatus comitis Caroli Antonij Manzini in Bononiensi Universitate collegiati. Ad Carolum 2. Mantuae, Montisferrati, etc. ducem serenissimum, Bononiae: Ducij eredi, 1654
2
Manzini, Carlo Antonio ,L' occhiale all'occhio. Dioptrica pratica del co. Carlo Antonio Manzini ... Doue si tratta della luce; della refrattione de raggi; dell'occhio; della vista; e de gli aiuti, che dare si possono a gli occhi per vedere quasi l'impossibile. Doue in oltre si spiegano le regole pratiche di fabbricare occhiali a tutte le viste, e cannocchiali da osseruare i pianeti, e le stelle fisse, da terra, da m, In Bologna: Benacci erede, 1660
Manzini, Carlo Antonio, Il duello schernito, o vero L'offesa, e la soddisfattione, trattato morale del co. Carlo Antonio Manzini ..., In Firenze, 1669
Manzini, Carlo Antonio , Le comete. Discorso del co. Carlo Antonio Manzini ... in occasione della comparsa cometa dell'anno 1664 di decembre, e di gennaio 1665, e di vn'altra cometa veduta d'aprile 1665. Et di due haloni, o corone, l'vna solare, In Bologna Bononiae: Ferroni, Giovanni Battista, 1665

Manzini, Carlo Antonio , Astrorum simulachra. Epigrammata Caroli Antonii Manzini. Animosi in Academia Noctis, Bononiae Bononiae: Tebaldini, Nicolo, 1624
Manzini, Carlo Antonio, Il duello schernito, ouero L'offesa, e la sodisfattione, trattato morale del co. Carlo Antonio Manzini, per aggiustare le differenze tra i caualieri, & altre persone d'honore in ordine alla pace, In Bologna: Pisarri eredi, 1680
Manzini, Carlo Antonio , Della sicura incertezza nella declinatione dell'ago magnetico dal meridiano. Del modo di terminar l'ombre gnomoniche; con altre inuentioni utili. Lettera scritta dal dottore Carlo Antonio Manzini al senatore Cornelio Maluasia .., In Bologna: Dozza, Evangelista <1.> eredi, 1650
2, 1645


Stobaeus, Johannes, Epitome Ioannis Stobaei Sententiarum siue locorum communium ex Graecis autoribus numero 250. iuxta ultimam Conradi Gesneri uersionem ... nunc primum edita: per Conradum Lycosthenem Rubeaquensem, Basileae: Brylinger, Nikolaus, 1557
Giovanni Stobeo fu un compilatore, antologista e dossografo greco di tendenze neoplatoniche, nato a Stobi in Macedonia (donde ne venne coniato il nome) nel V secolo d. C.. Egli compose una vasta antologia di autori classici coi loro brani: Fozio, che ne lesse l'opera completa, affermò che vi si trovavano antologizzati oltre 500 tra poeti, prosatori, drammaturghi, filosofi e storici.
L'opera aveva peraltro una funzione didattica in quanto era stata predisposta dall'autore per gli studi del figlioletto Settimio cui venne dedicata.
Verso il IX secolo la silloge risultava distinta in 2 volumi in seguito considerati alla stregua di due raccolte specifiche che furono separatamente intitolate Eclogae physicae et ethicae ed Anthològhion, Florilegium o Sermones mentre il titolo globale dell'intiera opera doveva in effetti essere Eklogon, apofthegmà ton hypothecon biblìa tèssara.
Ogni volume risulta poi distinto in 2 parti di maniera che globalmente la silloge antologica è in realtà costituita da 4 parti.
La prima tratta di fisica e di metafisica, la seconda di conoscenza ed etica, la terza nuovamente di etica e specificatamente di vizi e virtù, la quarta di vari argomenti come politica, agricoltura, economia domestica, navigazione, arti, medicina, ricchezza epovertà ed altro ancora.
Un simile florilegio di per se stesso non posside un enorme valore visto anche che l'autore non attinge agli originali ma per lo più a fonti di seconda mano.
Però, prescindendo dall'innegabile importanza storica dell'opera che per vari aspetti precorre i "florilegi bizantini", il lavoro dello Stobeo ha per gli studiosi moderni una valenza insita nel fatto che propone sarcine di autori minori che altrimenti sarebbero rimasti ignoti: purtroppo l'opera è però giunta alla modernità con delle mutilazioni, per esempio manca integralmente il proemio, ed anche con delle lacune testuali piuttosto estese, massimamente nel II libro.
L'edizione critica è stata curata da C. Wachsmuth-O. Ense, 5 volumi, Berlino. 1884-1923, ristampa 1958.
Segue qui l'elenco delle varie edizioni individuate fin ai tempi dell'Aprosio:

Stobaeus, Johannes, Keras amalthaias. Ioannou tou Stobaiou Eklogai apophthegmaton kai ypothekon. Ioannis Stobaei Sententie ex thesauris Graecorum delectae, quarum autores circiter ducentos & quinquaginta citat: et in sermones siue locos communes digeste, a Conrado Gesnero doctore medico Tigurino in latinum sermonem traductae, sic ut latina graecis e regione respondeant. ... Adjecta sunt & alia quaedam, ut sequente pagina indicatur. Accessit quoque locupletiss. rerum ac verborum toto opere memorabilium index, BasileaeBasileae ex officina Ioannis Oporini: Froschauer, Christoph <1.>Officina Oporiniana
Stobaeus, Johannes, Ioannou Stobaiou Anthologion. Joannis Stobaei Florilegium ad manuscriptorum fidem emendavit et supplevit Thomas Gaisford, a.m. graecae linguae professor regius. Vol. 1 <-4.>, Oxonii: Clarendon Press, 1822
Stobaeus, Johannes, Ioannis Stobaei Sententiae ex thesauris graecorum dilectae, quarum autores circiter ducentos & quinquaginta citat, & in sermones siue locos communes digestae, nunc primum a Conrado Gesnero ... in latinum sermonem traductae. Adiecta sunt et alia quaedam, vt sequente pagina indicatur. Subnexi sunt etiam indices copiosissimi ... Excudebat Antuerpiae : Ioannes Loeus, 1555, Loe, Jan van der
Stobaeus, Johannes, Sententiarum Ioannis Stobaei tomus secundus. His accesserunt Cyri Theodori Prodromi amicitia exulans. An virtus doceri possit: dialogus Platoni adscriptus. De iusto, dialogus adscriptus Platoni. Solonis elegia, de causis quae adferunt exitium regnis, Lugduni, 1555
Stobaeus, Johannes, Ioannis Stobaei Sententiae . Ex thesauris Graecorum delectae, quarum autores, circiter 250 citat: & in sermones siue locos communes digestae. A Conrado Gesnero ... in Latinum sermonem traductae, Lugduni: Gryphius, Sebastien, 1555
Stobaeus, Johannes, Dicta poetarum quae apud Io. Stobaeum exstant. Emendata et latino carmine reddita ab Hugone Grotio. Accesserunt Plutarchi & Basilii Magni de usu Graecorum poetarum libelli, 36, 200 4o: Buon, Nicolas, 564 p.
Stobaeus, Johannes, Varini Camertis Apophthegmata ad bene beateque uiuendum mire conducentia nuper ex limpidissimo graecorum fonte in Latinum fideliter conuersa & longe antea impressis castigatiora addito insuper per Lucium Stellam directissimo indice secumdum alphabeti seriem. Seruato quidem duarum trium quattuor ue litterarum iuxta locorum exigentiam ordine, Romae: Mazzocchi, Giacomo
Stobaeus, Johannes, Loci communes sacri et profani sententiarum omnis generis ex authoribus Graecis plus qaum trecentis congestarum per Ioannem Stobaeum, et veteres in Graecia monachos Antonium & Maximum: a Conrado Gesnero Tigurino latinitate donati, & nunc primum in vnum volumen Graecis ac Latinis, FrancofurtiFrancofurti: Wechel, AndreCambier, Robert, 1581
Stobaeus, Johannes, Keras amalthaias. Ioannou tou Stobaiou Eklogai apophtegmaton kai ypothekon. Ioannis Stobaei Sententiae, ex thesauris Graecorum delectae. Cyri Theodori dialogus, De amicitiae exilio. Opusculum Platoni adscriptum, De iusto. Aliud eiusdem, an virtus doceri possit, Aureliae Allobrogum: Le Fevre, Francois, 1609
Stobaeus, Johannes, Illustrium graecorum, praeclarae sententiae, partim morales, & arcanis confines literis, partim ad festiuos iocos accomodate. Ex Stobaeo graeco authore, per Ottomarum Luscinium Argentinum ... in latinum traductae ..., Argentine: Schott, Johann, 1518
Stobaeus, Johannes, Eclogarum physicarum et ethicarum libri duo. Ad codd. mss. fidem suppleti ... versione latina instructi ab Arn. Herm. Ludov. Heeren, Gottingae: Vandenhoeck & Ruprecht, 1792-1801
Stobaeus, Johannes, Apophthegmata ex variis autoribus per Joannem Stobaeum collecta Varino fauorino camerte interprete, Impraessum Romae: Mazzocchi, Giacomo
Stobaeus, Johannes, Ioannis Stobaei Eclogarum libri duo quorum prior physicas, posterior ethica complectitus; nunc primum Graece editi; interprete Gulielmo Cantero. Vna & G. Gemisti Plethonis De rebus Peliponnes. orationes duae, eodem Gulielmo Cantero interprete. Accessit & alter eiusdem Plethonis libellus Graecus De virtutibus. Ex bibliotheca C.V.I. Sambuci, Antuerpiae: Plantin, Christophe, 1575
Stobaeus, Johannes, Keras amalthaias. Ioannou tou Stobaiou Eklogai apophtegmaton kai ypothekon. Ioannis Stobaei Sententiae ex thesauris Graecorum delectae, quarum authores circiter ducentos & quinquaginta citat: et in sermones siue locos communes digestae, a Conrado Gesnero ... in Latinum sermonem traductae, sic ut Latina Graecis e regione respondeant. .., Tiguri: Froschauer, Christoph <1.>
Stobaeus, Johannes, Keras Amalthaias. Ioannou tou Stobaiou Eklogai apophthegmaton. Ioannis Stobaei Sententiae ex thesauris Graecorum delectae quarum autores circiter ducentos & quinquaginta citat, & in sermones siue locos communes digestae, nunc primum a Conrado Gesnero ... in Latinum sermonem traductae, ... Subnexi sunt etiam indices copiosissimi: .., Tiguri: Froschauer, Christoph <1.>, 1543
Stobaeus, Johannes, Senarii Graecanici quingenti & eo amplius versi, singuli moralem quandam sententiam, aut typum prouerbialem prae se ferentes, Othmaro Nacgtgall Argentino metaphraste..., Knobloch, Johann <1.>
Stobaeus, Johannes, Gnomologia ellenikolatine ek Ioannou tou Stobaiou eklogon parainetikon synkomistheisa. Gnomologia graecolatina: hoc est, insigniores & uetustiores Sententiae philosophorum, poetarum, oratorum & historicorum, ex magno anthologio Ioannis Stobaei excerptae, & in locos supra bis centum digestae. Accessit praeterea Oneiros, uel Alektrion, id est, Somnium, uel Gallus, dialogus Luciani, lectu iucundissimus: in quo deliria Pythagorica de Animarum migrationibus in uaria corpora exagitantur: ... Graece & Latine. Adiecto etiam Commentariolo, in quo loci difficiliores, Basileae ex officina Iacobi Parci: Oporinus, JohannKundig, Jakob
Stobaeus, Johannes, Ioannis Stobaei Sententiae... A Conrado Gesnero... traductae. Tomus primus [secundus], Parisiis, sub insigni D. C
Stobaeus, Johannes, Ioannis Stobaei Sententiae. Ex thesauris Graecorum delectae, quarum autores, ciriciter CCL. citat: & in sermones siue locos communes digestae. A Conrado Gesnero doctore medico Tigurino in Latino sermonem traductae. Tomus primus, Parisiis, 1557
Stobaeus, Johannes, Sententiarum Ioannis Stobaei, tomus secundus. His accesserunt, Cyri Theodori Prodromi Amicitia exulans. An virus doceri possit: Dialogus Platoni ascriptus. De Iusto, Dialogus adscriptus Platoni. Solonis elegia, De causis quae adferunt exitium regnis, Parisiis, 1557
Nicolaus : Damascenus, Ex Nicolai Damasceni Vniuersali historia seu De moribus gentium libris excepta Iohannis Stobaei collectanea, quae Nicolaus Cragius latina fecit, & seorsum edidit, [Ginevra]: Saint-Andre, Pierre de, 1593
Stobaeus, Johannes, Ioannis Stobaei Sententiae. Ex thesauris Graecorum delectae, quarum autores, circiter 250. citat ... a Conrad Gesnero doctore medico Tigurino in latinum sermonem traductae. Tomus primus (-secundus), Parisiis: Perier, Charles, 1557
Stobaeus, Johannes, 1
Stobaeus, Johannes, Ioannis Stobaei Sententiae ex thesauris Graecorum delectae, quarum autores, circiter 250. citat: ... A Conrado Gesnero ... in Latinum sermonem traductae, Lugduni: Gryphius, Sebastien, 1555
Stobaeus, Johannes, Ioannis Stobaei sententiae, ex thesauris graecorum collectae, quarum authores circiter ducentos & quinquaginta citat, & in sermones siue locos communes digestae, per Conradum Gesnerum, ... Adiecta sunt & alia quaedam, vt sequente pagella indicatur. Indices tres, ..., Parisiis: Le Jeune, Martin, 1552
Stobaeus, Johannes, I oannou tou Stobaiou Eklogai apophthegmaton. Ioannis Stobaei Collectiones sententiarum, [Venezia] Venetiis: Trincavelli, Giovanni Francesco Zanetti, Bartolomeo <1514-1543>, 1536
Stobaeus, Johannes, Ioannou Stobaiou Anthologion. Joannis Stobaei Florilegium ad manuscriptorum fidem emendavit et supplevit Thomas Gaisford ..., Lipsiae: Kuehn, 1823-1824
Stobaeus, Johannes, Epitome Ioanis Stobaei sententiarum siue locorum communium ex Graecis autoribus numero 250. iuxta ultima Conradi Gesneri uersionem ... nunc primum edita: per Conradum Rubea quensem, Basileae: Brylinger, Nikolaus, 1557
Valerius, Cornelius, Breuis et perspicua totius ethicae, seu De moribus philosophiae descriptio: diligenter & ordine perfacili explicata, a Cornelio Valerio Vltraiectino. Cui adiecimus Foxi Morzilli Hispalensis, Ethicae philosophiae compendium, ex Platone, Aristotele, alijsque opt. quibusque autoribus collectum. Vna cum locuplete rerum & verborum in utroque memorabilium indice , Basileae: Oporinus, Johann Queck, Paul


Manzini, Giovanni Battista <1599-1664> figlio di Girolamo Manzini e di Camilla Vitali fratello di Carlo Antonio e di Luigi vide la luce a Bologna nel 1599.
Godette della protezione dei papi Urbano VIII ed Innocenzo X, del granduca di Toscana e dello stesso re fi Francia.
Si affermò nel genere romanzesco (ed infatti stese Il Cretideo edito a Bologna nel 1637), tuttavia la sua sensibilità ai valori della Controriforma lo indusse, come si intende dalla lettura di uno stralcio d'un'inedita opera d'Aprosio, ad una specifica valutazione critica del romanzo, od almeno dei romanzi privi di funzioni catartiche e moralistiche, come può leggersi nella lettera introduttiva della sua Vita di San Eustachio martire.
Sue opere custodite presso la C.B.A:
1 - I furori della gioventù, esercitii rettorici di Gio. Batta Manzini .., In Milano : per Gio. Batta Bidelli, 1630 249 p. ; 12°.
2 - Flerida gelosa tragedia del Sig. Gio. Battista Manzini .., In Venetia : appresso Andrea Baba, 1632 115 p. ; 12°
Sue opere custodite presso altre biblioteche italiane:
Manzini, Giovanni Battista <1599-1664>, Il Cretideo del caualier Gio. Battista Manzini. Consecrato all'altezza del ... card. di Sauoia .., In Bologna: Monti, Giacomo, 1637
Manzini, Giovanni Battista <1599-1664>, Il seruire negato al sauio, libri due. Del sig. caualier Gio. Battista Manzini.., In Venetia: Baba, Andrea, 1636
Manzini, Giovanni Battista <1599-1664>, Vita morte e miracoli di s. Corrado eremita. Descritta dal commend. d. Gio. Battista Manzini ..., In Bologna: Monti, Giacomo, 1648
Manzini, Giovanni Battista <1599-1664>, Historia della vita, morte, & azioni illustri di F. Giuseppe da Leonessa Capuccino. Descritta dal commend. d. Gio. Battista Manzini, In Bologna: Ferroni, Giovanni Battista, 1647
Manzini, Giovanni Battista <1599-1664>, Il Cretideo del sign. commend. D. Gio. Battista Manzini. Libri sette. Al molt'illustre, & eccellentiss. signor Vincenzo Leoni, In Venetia: Miloco, Francesco eredi, 1657
Manzini, Giovanni Battista <1599-1664>, Flerida gelosa. Tragedia di Gio. Battista Manzini, all'altezza sereniss. del signor duca di Parma, In Parma: Viotti, Seth & Viotti, Erasmo <2.>, 1631
Manzini, Giovanni Battista <1599-1664>, Opere del sig. caualier Gio. Battista Manzini, cioe, Il seruir negato al sauio. Vita di S. Eustachio martire. De i furori della giouentu, esercitij rettorici, parte prima. La peripetia di Fortuna, ouero della caduta di Seiano. De i furori della giouentu, esercitij rettorici, parte seconda, In Venetia: Baba, Francesco
Manzini, Giovanni Battista <1599-1664>, [2]: Della vita di santo Eustachio martire, descritta dal signor Gio. Battista Manzini. Libri tre, In Venetia, 1653
Manzini, Giovanni Battista <1599-1664>, [3]: De i furori della giouentu esercitii rhettorici del signor caualier Gio. Battista Manzini. Parte prima [- seconda], In Venetia, 1653
Manzini, Giovanni Battista <1599-1664>, Opere del sig. caualier Gio. Battista Manzini. Cioe Il seruir negato al sauio. De i furori della giouentu, esercitij rettorici, parte prima. De i Furori della giouentu, esercitij rettorici, parte prima. De i Furori della giouentu, esercitij rettorici, parte seconda. La peripetia di fortuna, ouero della caduta di Seiano. Vita di S. Eustachio martire. Et il Cretideo, In Venetia: Pezzana, Nicolo, 1663
Manzini, Giovanni Battista <1599-1664>, Della vita di S. Eustachio martire, descritta dal s. Gio. Battista Manzini, libri tre .., In Venetia presso Andrea Baba, 1635
Manzini, Giovanni Battista <1599-1664>, Il Cretideo del cavalier Gio. Battista Manzini, In Roma: Mascardi, 1642
Manzini, Giovanni Battista <1599-1664>, Il trionfo del pennello: raccolta d'alcune compositioni nate a gloria d'vn ratto d'Helena di Guido. / [Gio: Battista Manzini], In Bologna: Monti, Giacomo & Zenero, Carlo
Manzini, Giovanni Battista <1599-1664>, Il Cretideo del caualier Gio. Battista Manzini. Dedicato al sig. marchese di Villa, In RomaIn Roma ad istanza di Filippo de' Rossi appresso Vitale Mascardi: Mascardi, Vitale Rossi, Filippo de, 1638
Manzini, Giovanni Battista <1599-1664>, I furori della giouentu' esercitij rhettorici del signor Gio. Battista Manzini parte prima [-seconda], In Roma nella stamperia del Corbelletti: Corbelletti, Francesco Rossi, Filippo de, 1636
Manzini, Giovanni Battista <1599-1664>, Il rogo della fenice. Ouero Italia prefica. Lagrime poetiche in morte del Gran Francesco da Este. Raccolte dal march. D. Gio. Battista Manzini e consecrate a Ludouico 14. di Francia .., In Bologna: Dozza, Evangelista <1.> eredi, 1659
Manzini, Giovanni Battista <1599-1664>, Delle lettere del sig. commendatore D. Gio. Battista Manzini. Al molt'illustre ... Gabriel Zaghi, In Bologna: Recaldini, GiovanniBottelli, Pietro, 1681
Manzini, Giovanni Battista <1599-1664>, Il Cretideo del caualier Gio: Battista Manzini. all'illustrissimo signor il sig. Francesco Bollani ..., In Venetia, 1637
Manzini, Giovanni Battista<1599-1664>, Il rogo della Fenice ouero Italia prefica lagrime poetiche in morte del gran Francesco da Este. Raccolte dal sig. march. d. Gio. Battista Manzini ..., In Bologna, 1659
Manzini, Giovanni Battista<1599-1664>, Del torneo vltimamente fatto in Bologna all'emin. Sacchetti descrittione panegirica del commend. Gio. Battista Manzini. ..., In Bologna: Monti, Giacomo & Zenero, Carlo, 1639
Manzini, Giovanni Battista<1599-1664>, Il trionfo del pennello raccolta d'alcune compositioni nate a gloria d'vn ratto d'Helena di Guido / Gio. Battista Manzini, In Bologna: Tebaldini, NicoloVeli, Paolo, 1633
Manzini, Giovanni Battista <1599-1664>, Il seruire negato al sauio libri due. Del signor Gio. Battista Manzini. Di nuouo ristampati. Dedicato al ... signor Henrico Burgi, In Macerata: Salvioni, Pietro eredi & Grisei, Agostino <1.>, 1634
Manzini, Giovanni Battista <1599-1664>, Le grazie riuali. Declamazioni accademiche del cau. Gio. Battista Manzini. All'altezza serenissima di Ferdinando 2. granduca di Toscana, In Bologna: Tebaldini, Nicolo, 1637
Manzini, Giovanni Battista <1599-1664>, Il Cretideo del cavalier Gio. Battista Manzini [...], In Bologna: Monti, Giacomo, 1637
Manzini, Giovanni Battista <1599-1664>, Della vita di s. Eustachio martire. Descritta da Gio. Battista Manzini. Libri tre. .., In Milano per Paolo Solar: Bidelli, Giovanni BattistaSolar, Paolo, 1635
Manzini, Giovanni Battista <1599-1664>, All'illustriss. et eccellentiss. sig. Giustino Gentili c'hauendo gloriosamente compita la sua carica di auditor de Torrone in Bologna, partiua per Roma, chiamatoui da' padroni, canzone del marchese D. Gio. Battista Manzini, In Bologna: Monti, Giacomo
Manzini, Giovanni Battista <1599-1664>, Flerida gelosa, tragedia. Del sig. Gio. Battista Manzini. All'altezza serenissima del sig. duca di Parma, In Venetia: Baba, Andrea, 1632
Manzini, Giovanni Battista<1599-1664>, Les harangues ou discours academiques de Iean-Baptiste Manzini, A Lyon: Jullieron, Guichard, 1651
Manzini, Giovanni Battista<1599-1664>, I furori della gioventu esercitij rettorici di Gio. Battista Manzini, In Bologna
Manzini, Giovanni Battista<1599-1664>, La vita di S. Eustachio martire. Descritta da Gio. Battista Manzini. Libri tre. Dedicata all'illustrissimo ... monsignor Girolamo Bonvisi ..., In Roma: Fei, Andrea Dini, Giovanni, 1633
Manzini, Giovanni Battista<1599-1664>, I furori della giouentu. Esercitii rhettorici del sig. caualier Gio. Battista Manzini. Parte seconda [i.e. prima]. Al clarissimo sig. Giouanni Maffetti, In Venetia: Baba, Andrea, 1636
Pindus in Lyceo poetici flores in illustrissimum, & reuerendiss. D. abbatem Vrbanum Sacchettum publicas philosophiae theses Bononiae propugnantem .., Bononiae: Monti, Giacomo, 1658
Seneca, Lucius Annaeus, Del modo di dare, riceuere, e rendere i beneficii. Parafrasi del marchese d. Giouan Battista Manzini ... / Seneca, In Bologna: Recaldini, Giovanni Bottelli, Pietro, 1681
Le laureole di Pindo serto poetico, contesto in Bologna da varj nobilissimi ingegni, concorsi a coronare l'acclamatissimo dottorato dell'illustriss. sig. il sig. co. Gioanni Rasini. Dedicate dal sig. march. d. Giovanni Battista manzini )>- In Bologna: Ferroni, Giovanni Battista, 1655
Manzini, Giovanni Battista <1599-1664>, Flerida gelosa, tragedia del caualier Gio. Battista Manzini. All'altezza sereniss. del sig. Duca di Parma, In Venetia: Baba, Andrea, 1639
Manzini, Giovanni Battista <1599-1664>, L' auarizia scornata. Comedia morale del sig. march. D. Gio. Battista Manzini al serenissimo sig. il signor D. Alessandro Pico duca della Mirandola &c, In Bologna: Ferroni, Giovanni Battista, 1663
Manzini, Giovanni Battista <1599-1664>, Le grazie riuali declamazioni accad. del sigre caualiere Gio. Battista Manzini al ... sigre Alessandro Ariosti, In Bologna per Nicolo TebaldiniIn Bologna: Tebaldini, NicoloCavalieri, Bartolomeo, 1638
Manzini, Giovanni Battista <1599-1664>, Delle lettere del sig. commendatore d. Gio. Battista Manzini. Volume primo ..., In Bologna
, 1646
Manzini, Giovanni Battista <1599-1664>, Dell'Officio della settimana santa affetti divoti del signor Gio. Battista Manzini ..., In Bologna: Monti, Giacomo & Zenero, Carlo, 1635
Manzini, Giovanni Battista <1599-1664>, De i furori della giouentu esercitij rhettorici del sig. caualier Gio. Battista Manzini. Parte prima <-seconda>, In Venetia: Giunta, Tommaso <2.> eredi & Baba, Francesco, 1644
Manzini, Giovanni Battista<1599-1664>, Dell'Officio della Settimana Santa, affetti diuoti del signor Gio. Battista Manzini. Prima parte contemplatiua. Seconda parte speculatiua. ..., In Todi: Galassi, Vincenzo
Manzini, Giovanni Battista <1599-1664>, I Furori della giouentu esercitii rhettorici di Gio. Battista Manzini. Dedicati al clarissimo sig. Giouanni Maffetti, In Venetia: Baba, Andrea, 1629
Manzini, Giovanni Battista <1599-1664>, Il seruitio negato al sauio libri due di Gio. Batt.a Manzini al serenissimo principe il card. di Sauoia, In Bologna: Tebaldini, Nicolo, 1626
Manzini, Giovanni Battista <1599-1664>, Les harangues ou discours academiques, de Iean Baptiste Manzini, A Paris: Le_Gras, Jacques, 1659
Manzini, Giovanni Battista<1599-1664>, Della vita di s. Eustachio martire descritta da Gio. Battista Manzini libri tre, in Bologna, 1631
Manzini, Giovanni Battista<1599-1664>, Opere, Venezia : per Giunti e Baba, 1644, Giunta, Tommaso <2.> eredi & Baba, Francesco
Manzini, Giovanni Battista <1599-1664>, I furori della gioventu. Esercitii rettorici di Gio. Batta. Manzini all'Ill.mo e R.mo Trivultii, In Milano: Bidelli, Giovanni Battista, 1630-1638
Manzini, Giovanni Battista <1599-1664>, I tre concorrenti amorosi. Discorso problematico del sig. Gio. Battista Manzini recitato all'Accademia illustrissima de gl'Addormentati di Genoua, In Genoua, & in Bologna: Ferroni, Clemente, 1630
Manzini, Giovanni Battista<1599-1664>, Il martirio della S. vergine Colomba, la sennonense. Descritto dal commendator d. Gio. Battista Manzini ..., In Bologna, 1644
Manzini, Giovanni Battista<1599-1664>, Le grazie riuali declamazioni accad. del cau. Gio. Battista Manzini, In Ferrara: Suzzi, Francesco, 1638
Manzini, Giovanni Battista <1599-1664>, Vita di S. Eustachio martire, descritta da Gio Battista Manzini, libri tre., In Venetia & di nuouo in Macerata: Grisei, Agostino <1.> eredi & Piccini, Giuseppe
Longus : Sophista, Gli amori innocenti di Dafni e della Cloe. Fauola greca descritta in Italiano dal comm. D. Gio. Battista Manzini .., In Bologna, 1643
Manzini, Giovanni Battista <1599-1664>, Della vita di s. Eustachio martire, descritta da Giouan Battista Manzini libri tre, In Venetia, et di nuouo in Macerata: Salvioni, Pietro eredi & Grisei, Agostino <1.>, 1633
Seneca, Lucius Annaeus, Del modo di dare, riceuere, e rendere i beneficii. / Seneca parafrasi del marchese d. Giouanbattista Manzini. ..., In Bologna: Monti, Giacomo, 1655


Manzini, Luigi <1604-1657> Manzini, Giovanni Battista <1599-1664> figlio di Girolamo Manzini e di Camilla Vitali fratello di Carlo Antonio e di Giovanni Battista vide la luce a Bologna nel 1604.
Fu monaco benedettino, sacerdote secolare e teologo: partecipò all'attività dell'Accademia dei Gelati di Bologna e scrisse svariate opere di cui di seguito si propone l'elenco più completo possibile.
Nel 1657 nel tentativo di rimpatriare a Bologna venne ferito a morte mentre cercava di passare il Po, presidiato dalle truppe belligeranti dei Francesi e degli Spagnoli.
Sue opere custodite presso la C.B.A:
1 - Manzini, Luigi 2 1649 Flegra in Betuglia. Istoria, e osservazioni di Luigi Manzini .., In Bologna : per Domenico Barbieri, 1649 [16], 230, [4] p. ; 4°.
2 - Il cigno delle rupi. Panegirico per Onorato 2. il magnanimo, Principe di Monaco ... di Luigi Manzini, In Bologna : per l'herede del Benacci, 1650 [8], 83, [1] p. 3 - Le sciagure della ricchezza. Discorso di Luigi Manzini, recitato in Roma, nell'Accademia del Serenissimo Principe Cardinale di Savoia .., In Roma, et in Bologna : appresso Domenico Barbieri sotto le scuole, 1636 15, [2] p. : 1 ritr. ; 4°. 4 - Applausi festivi fatti in Roma per l'elezione di Ferdinando 3. al Regno de' Romani dal Ser.mo Princ. Maurizio Card. di Savoia ... descritti ... da D. Luigi Manzini, In Roma : appresso Pietro Antoni Facciotti, 1637 2 pt. (92; 72 p., [9] c. di tav. ripieg.) ; 4°.
5 - Vita di Tobia. Historia, e osservazioni di D. Luigi Manzini, In Roma : appresso Pietro Antonio Facciotti, 1637 [15], 195, [1] p. ; 4°
Sue opere custodite presso altre biblioteche italiane:
Manzini, Luigi <1604-1657>, Aristobulo tragedia di D. Luigi Manzini .., In Roma appresso: Grignani, Lodovico, 1640
Manzini, Luigi <1604-1657>, Gli amici eroi fauola tragicomica di D. Luigi Manzini all' ill.mo sic.re Zaccaria Salomoni, In Venetia: Ginamni, Marco Baba, Francesco, 1628
Manzini, Luigi <1604-1657>, L' Etiopica infanta tragic. di L. M. P. al ser.mo principe Lorenzo di Toscana, Pisa: Marchetti, Silvestro, 1629
Manzini, Luigi <1604-1657>, L' Amor pudico. Inuenzione del sig. marchese Pio Enea de gli Obizzi, per vn torneo a cauallo, fatto la notte de' 15 giugno 1643 in Padoa, per le nozze degl' illustrissimi sig. Bartolomeo Zeno, e Lisabetta Landi nob. veneziani descritto dal sig. Luigi Manzini all'eccellentissimo signore il signor Giorgio Contarini, In Este: Crivellari, Giulio
Manzini, Luigi <1604-1657>, Aristobulo tragedia di D. Luigi Manzini all'ill.mo sig.re il sig. marchese Anton Giulio Brignole Sale, In Roma: Grignani, Lodovico, 1638
Manzini, Luigi <1604-1657>, La colonna di nube all'eminentiss. e reuerendiss. principe il sig. cardinale Giberto Borromei per il M.R.P. maestro Ludouico Spontoni guardiano, e predicator celebre in S. Francesco di Bologna la quaresima dell'anno 1654. Canzone del conte Luigi Manzini, In Bologna: Monti, Giacomo
Manzini, Luigi <1604-1657>, Applausi festiui fatti in Roma per l'elezzione di Ferdinando 3. al regno de' Romani dal ser.mo princ. Maurizio card. di Sauoia descritti al ser.mo Francesco d'Este duca di Modana da D. Luigi Manzini, In Roma: Facciotti, Pietro Antonio, 1637
Manzini, Luigi <1604-1657>, Il principe esemplare panegirico di d. Luigi Manzini, In Bologna presso Clemente Ferroni, 1632
Manzini, Luigi<1604-1657>, La fenice. Esercizij spirituali di Luigi Manzini. Divisi nell'anima crocifissa risorta inspirata ..., In Bologna, 1644
Manzini, Luigi <1604-1657>, Il Cilindro. Nel giorno 10. di genaro natalizio del serenissimo prencipe Maurizio di Sauoia. Canzone del conte Luigi Manzini, Torino : appresso Bartolomeo Zavatta, [Zappata, Bartolomeo ] 1657
Manzini, Luigi <1604-1657>, Il concetto di Gioue. Nel 10. giorno di febraio, natalizio di Madama RealeChristiana di Francia duchessa di Sauoia, reina di Cipro, &c. Canzone del conte Luigi Manzini, In Torino: Zappata, Bartolomeo, 1657
Manzini, Luigi, L' *abbate claustrale : Osseruazioni morali / d. Luigi Manzini ; cauate dalla vita del p. abbate d. Angelo Maria Cantoni monaco oliuetano .., Roma, 1639
Manzini, Luigi <1604-1657>, Le turbolenze d'Israele seguite sotto'l gouerno di duo re Seleuco il Filopatore, ed Antioco il Nobile. Istoria, ed osseruazioni di D. Luigi Manzini. .., In Venetia: Sarzina, Giacomo <1.>, 1633
Manzini, Luigi <1604-1657>, Il dragone di Macedonia estinto sotto il gouerno di Assuero Artaserse, il Grande, re de' Persi, e de' Medi. Istoria, e osseruazioni di Luigi Manzini. .., In Bologna: Ferroni, Giovanni Battista, 1643
Manzini, Luigi <1604-1657>, I voli della gloria. Epitalamio per le nozze dell'altezze sereniss. di Carlo secondo duca di Mantoua &c. e di Isabella Clara d'Austria arciduchessa d'Ispruch &c. di Luigi Manzini, In Bologna: Benacci, Vittorio erede, 1649
Manzini, Luigi <1604-1657>, L' alba peregrina a madama sereniss. la sig. duchessa di Mantoua &c. per il viaggio di S. A. a Loreto &c. canzone del conte Luigi Manzini, In Bologna: Ferroni, Giovanni Battista
Manzini, Luigi <1604-1657>, Il Caduceo. Panegirico all'altezza serenissima di Maurizio principe, e cardinal di Sauoia. Di d. Luigi Manzini, In Bologna: Ferroni, Clemente, 1635
Manzini, Luigi<1604-1657>, Flegra in Betuglia. Istoria, e osseruazioni di Luigi Manzini.,In Bologna : per Domenico Barbieri, 1649, In Bologna : per Domenico Barbieri, 1649
Manzini, Luigi <1604-1657>, L' abbate claustrale. Osseruazioni morali del sig. Luigi Manzini, In Roma, & in Bologna: Monti, Giacomo & Zenero, Carlo, 1642
Zuccolo, Lodovico <1568-1630>, Il secolo dell'oro rinascente nella amicitia fra Nicolo' Barbarigo, e Marco Triuisano, nobili venetiani gli amici heroi, descritto da Lodouico Zuccolo; e consecrato all'illustr.mo ... Nicolo Contarini ... da Francesco Pona. Con vn Panegirico del medesimo Pona ... Et anco vna Lettera di ragguaglio, e di discorso di D. Luigi Manzini .., In Venetia: Ginammi, Marco, 1629
Manzini, Luigi <1604-1657>, L' Iride. Panegirico per l'altezza sereniss. di Ferdinando 2. gran duca di Toscana alla sereniss. gran duchessa Vittoria Della Rovere Medici di Luigi Manzini, In Bologna, 1645
Manzini, Luigi <1604-1657>, Il Principe ecclesiastico. Istoria, e osseruazioni di Luigi Manzini. Cauat e dalla vita del beato cardinale Nicolo Albergati vescouo di Bologna, e principe .., In Bologna: Ferroni, Giovanni Battista
Manzini, Luigi <1604-1657>, L' hospite obbligante del P.D. Luigi Manzini lettor teologo vliuetano, panegirico dell'emin.mo e reueren.mo Lodouisio. Dedicato all'illustriss. e reuerendiss. sig. Mons. Antonio Albergati Vescovo di Biseglia e suffraganeo di Bologna, In Bologna: Ferroni, Clemente, 1632
Manzini, Luigi <1604-1657>, In funere Francisci Florauanti I.V.D. collegiati oratio Luisii Manzini. Habita Bononiae in Templo D. Barptolomaei apud RR. Clericos Regulares Theatinos, anno Domini 1651 .., Bononiae: Monti, Giacomo
Manzini, Luigi <1604-1657>, Vita di Tobia. Historia, e osseruazioni di D. Luigi Manzini, In Roma: Facciotti, Pietro Antonio, 1637
Manzini, Luigi<1604-1657>, Le battaglie d'Israelle istoria ed osseruazioni di d. Luigi Manzini ..., In Venetia: Sarzina, Giacomo <1.>
Manzini, Luigi <1604-1657>, Il niente. Discorso di D. Luigi Manzini. All'illustrissimo, ed eccellentissimo signore il sig. Domenico da Molino. Recitato nell'Academia degl'Incogniti di Venetia, a Ca Contarini. Gli 8. maggio 1634. Sotto'l principato dell'illustrissimo ... Angelo Michiele .., In Venetia: Baba, Andrea, 1634
Villa, Pietro , Considerationi del Villa. Academico Disarmato. Sopra il Discorso del niente di D. Luigi Manzini. Fatte nell'Academia degl'Incogniti in casa dell'illustrissimo sig. Gio. Francesco Loredano. Dedicate all'illust.mo ... Domenico Molino .., In Venetia: Vaglierino, Giovanni Battista, 1635
Manzini, Luigi <1604-1657>, Le sciagure della ricchezza. Discorso di D. Luigi Manzini. Recitato in Roma a di 21 febraro 1636. Nell'accademia del serenissimo principe cardinale di Sauoia dedicato al molto illustre il signor Gio. Francesco Alberici, In Roma: Corbelletti, Francesco, 1636
Manzini, Luigi <1604-1657>, Le turbolenze d'Israelle seguite sotto'l gouerno di duo re Seleuco il filopatore, ed Antioco il nobile. Istoria, ed osseruazioni di D. Luigi Manzini .., In Bologna: Ferroni, Clemente, 1632


Salazar, Fernando Quirino : de<1576-1646>, R.P. Ferdinandi Quirini de Salazar, Conchensis, e Societate Iesu, theologi in Complutensi collegio s Defensio pro immaculata Deiparae Virginis conceptione. In qua conceptus et discursus tam scholastice quam positiue, ventilati et elaborati reperiuntur; addito indice totius operis copioso ad sacras conciones Verbi Dei praedicatoribus vtilissimo, per totum annum, de tempore, de sanctis, & in Quadragesima, Coloniae Agrippinae: Kinchius, Johann, 1622
Salazar, Fernando Quirino : de<1576-1646>, Ferdinandi Quirini de Salazar ... Expositio, in prouerbia Salomonis, Parisiis: Jacquin, FrancoisCompagnie du Grand-Navire , 1619
Salazar, Fernando Quirino : de<1576-1646>, Ferdinandi Quirini de Salazar, Conchensis e Societate Iesu in Complutensi Collegio ... Pro immaculata Deiparae Virginis conceptione defensio. Ad Philippum 3. Hispaniarum, et Indiarum catholicum regem, Compluti: Gracian, Juan, 1618
Salazar, Fernando Quirino : de<1576-1646>, Ferdinandi Quirini de salazar Conchensis, ... Expositio in prouerbia Salomonis. [Tomus primus-alter]. Cum triplici indice, rerum, & verborum, Sacrae Scripturae, & pro concionat, Parisiis ex officina Hieronymi Drouart, 1637
Salazar, Fernando Quirino : de<1576-1646>, Ferdinandi Quirini de Salazar Conchensis e Societate Iesu theologi: ... Expositio in prouerbia Salomonis, tam literalis, quam moralis & allegorica. Tomus alter. Accedit defensio pro Immaculata Deipara Virginis Conceptione. .., Colonia, 1622
Salazar, Fernando Quirino : de<1576-1646>, Ferdinandi Quirini de Salazar, conchensis e Societate Iesu theologi, ... Pro immaculata Deiparae Virginis conceptione defensio. Ad Philippum 3. Hispaniarum, & Indiarumregem, Compluti, et Parisijs venundantur: Gracian, Juan, 1621
Salazar, Fernando Quirino : de<1576-1646>, Pratica de la frequencia de la sagrada comunion. Que cada vno deue vsar conforme a su estado, t al aprouecham.to de su alma. Por el p. Hern.do Chirino de Salazar de la Comp.a de Iesus ..., Madrid, 1622
Salazar, Fernando Quirino : de<1576-1646>, 1, Bechet, Denis Drouart, Jerome
Salazar, Fernando Quirino : de<1576-1646>, Fernandi Quirini de Salazar ... Expositio in prouerbia Salomonis cum triplici indice, rerum, & verborum, sacrae scripturae, & pro concionat, Parisiis: Bechet, Denis Drouart, Jerome, 1637
Salazar, Fernando Quirino : de<1576-1646>, Ferdinandi Quirini de Salazar Conchensis e Societate Iesu theologi: ... Expositio in prouerbia Salomonis. Nunc primum in Germania edita, Coloniae Agrippinae: Kinckius, Johann, 1621-1622
Salazar, Fernando Quirino : de<1576-1646>, [2]: Ferdinandi Quirini de Salazar ... Expositio in prouerbia Salomonis, tam literalis, quam moralis & allegorica. Tomus alter. Accedit defensio pro Immaculata Deiparae Virginis Conceptione. Cum triplici indice rerum & verborum, Sacrae Scripturae, & pro concionatoribus, Coloniae Agrippinae, 1622
Salazar, Fernando Quirino : de<1576-1646>, 2: Tomus alter, Parisiis: Bechet, Denis Drouart, Jerome, 1637
Salazar, Fernando Quirino : de<1576-1646>, Ferdinandi Quirini de Salazar, Conchensis, ... Expositio, in Prouerbia Salomonis. Tomus primus [-alter]. Cum indicibus rerum & verborum, locorumque Sacrae Scripturae, Lugduni ex officina Ioannis Pillehotte: Pillehotte, JeanCaffin, Jean & Plaignard, Francois, 1637
Salazar, Fernando Quirino : de<1576-1646>, Ferdinandi Quirini de Salazar ... Expositio in prouerbia Salomonis. Tomus primus -alter. Cum triplici indic. rerum & verborum, Sacrae Scripturae, & pro Concionat, Parisiis: Compagnie du Grand-Navire , 1621
Salazar, Fernando Quirino : de<1576-1646>, Ferdinandi Quirini Salazar, e Societate Iesu, ... Canticum canticorum Salomonis, allegorico sono, et prophetica, mystica, hypermistica expositione productum. Tomi duo, Lugduni: Prost, Pierre, 1642
Salazar, Fernando Quirino : de<1576-1646>, 2: Ferdinandi Quirini de Salazar, e Societate Iesu, ... Cantici canticorum Salomonis interpretatio prophetica, mystica, & hypermystica. Tomus posterior, Lugduni, 1642


Real grandeza dela serenissima republica de Genoua: Escrita en lengua espanola por d. Luis de Gongora, Alcasar, e Pempicileon, y despues anadida, y traducida en lengua italiana por Carlos Esperon ... Real grandezza della serenissima republica di Genova. Scritta in lingua spagnuola da d. Luis de Gongora, Alcasar, e Pempicileon, e poi aggionta, e tradotta nella lingua italiana da Carlo Sperone .., En Madrid ; por Ioseph Fernandez de Buendia, 1665 = Et in Genoua : per Gio. Battista Tiboldi, 1669 - [16], 351, [1] p. ; fol. - La c. 8v e le p. [8], [18], [32], [46], [56], [70], [86], [190], [230], [262], [306] e l'ultima sono bianche - Segn.: 8 A-4T8 -Impronta - a.ca e.e, a-c. tuIm (3) 1665 (A) - Localizzazioni: anche in Biblioteca nazionale centrale - Firenze - Biblioteca Trivulziana - Archivio storico civico - Milano - Biblioteca della Fondazione Luigi Firpo. Centro di studi sul pensiero politico - Torino


Quaranta, Giacomo , Iacobi Carantae Cuneatis doctoris philosophi, & medici ... Decadum medicophysicarum liber primus de natura auri arte facti, & num sit pharmacum cordiale. .., Sauiliani : apud Christophorum Strabellam, 1623 - [40], 288, [4] p. ; 4o. - "Decadum medicophysicarum liber secundus de morsu canis rabidi" e "Liber vnicus de natura visionis" iniziano con proprio front. rispettivamente alle c. Q1 e 21 - Il fascicolo ch contiene l'errata. - Il piano dell'opera figura a c. 31 - La c. 22 segnata 2G2 - Marca (Due angeli sostengono un ovale con croce e iniziali CS) sui front. - Segn.: -54A-2F4,24,2G-2M4ch2 - Impronta - i-us s.m, udta acmo (3) 1623 (A) - Localizzazioni: anche in Biblioteca nazionale Braidense - Milano - Biblioteca nazionale centrale Vittorio Emanuele II - Roma - Biblioteca nazionale universitaria - Torino - Biblioteca dell'Accademia delle scienze - Torino


Nizza Decreta dioecesanae synodi Niciensis. Ab illustriss.mo & Reu.mo domino d. Didaco Ab Ecclesia Dei, & apostolicae sedis gratia episcopo Niciensi ... Cunei : typis Petri Guigua, 1668 146 p. ; 4o - Stemma xilogr. di Diego Dalla Chiesa sul front. - Presenti forme contratte nel titolo - Fregi xilogr. - Segn.: A-S4 T4 - Impronta - ,&i- q;i- umo- poin (3) 1668 (A) Localizzazioni: anche in Biblioteca Reale - Torino


Lipsius, Justus <1547-1606> Iusti Lipsii Epistolica institutio, excepta e distanctis eius ore, anno 1587. mense Iunio. Adunctum est Demetrij Phalerei eiusdem argumenti scriptum, Lugduni Batauorum ; ex officina Plantiniana : apud Franciscum Raphelengium, 1591 - 32 p. ; 40. - Marca tip. sul front - Segn.: A-D4. - Impronta - h*n- r-um uti- Sevi (3) 1591 (R) Localizzazioni: anche in Biblioteca universitaria di Bologna


Nell'ottobre del 1608, l'artefice olandese Hans Lipperhey costruì il primo rudimentale cannocchiale.
Galileo ne vide alcuni esemplari a Venezia nel 1609 e subito si sforzò di aumentarne la capacità di ingrandimento. Il cannocchiale galileiano consiste di un tubo nel quale sono inserite due lenti: una obiettiva piano-convessa e una oculare piano-concava. I migliori esemplari costruiti da Galileo superavano la ventina di ingrandimenti. Essi presentavano tuttavia seri problemi di risoluzione, in conseguenza della forte aberrazione sferica e cromatica, e visualizzavano un campo molto limitato: ad esempio, il cannocchiale di Galileo poteva inquadrare solo una porzione del corpo lunare. Il cannocchiale fu impiegato da Galileo anche come strumento di raffigurazione per disegnare le apparenze superficiali della Luna e le macchie solari, oltre che come dispositivo di misura per calcolare, mediante il micrometro, le distanze angolari tra corpi celesti.
Intorno al 1630, fu introdotto il cannocchiale "astronomico" o "kepleriano": l'oculare concavo fu sostituito da una lente convessa che aumentava notevolmente il campo di osservazione, ma forniva un'immagine rovesciata. Dopo Galileo, Francesco Fontana, Evangelista Torricelli, Eustachio Divini, Giuseppe Campani costruirono strumenti via via più perfezionati. I tubi ottici divennero sempre più lunghi, mentre si riuscì a raddrizzare l'immagine aggiungendo due lenti all'oculare convesso.
James Gregory, nel 1663, e Isaac Newton, nel 1668, misero a punto il telescopio "a riflessione", nel quale l'obiettivo era sostituito da uno specchio, riuscendo così ad eliminare l'aberrazione cromatica.



Langermann, Lukas [1625-1686], erudito di Amburgo, congiunto di Gronovius, Johannes Fredericus (il vecchio) <1611-1671> e che fu legato da stretta amicizia con Heinsius, Niklaas <1620-1681> (figlio del grande Daniel) assieme al quale fu a Roma nel 1652 come ci ragguaglia Angelico Aprosio nella sua Grillaia a p. 4.



Quella dei Filomarino era una delle più antiche famiglie nobili napoletane. Le prime notizie risalgono al decimo secolo: originata da un console Marino, i discendenti si dissero, perciò, filii Marini e quindi Filomarino, divisi in seguito in quelli "della Torre" e in quelli "della Rocca". Ad essa appartenne, tra gli altri, il cardinale Ascanio Filomarino <1583-1666, duca dellaTorre> che fu arcivescovo di Napoli a metà del Seicento, quando la città visse i moti del 1647-48: il cardinale fu un protettore delle arti e dal 12 aprile 2005 = Loredana Lorizzo dell' Università degli Studi di Roma La Sapienza, ha di recente organizzato La collezione di dipinti del cardinale Ascanio Filomarino: Poussin, Vouet, Valentin, Caravaggio.
Si recuperano tuttora alcune pubblicazioni dovute alla sua veste di prelato:
Napoli , Acta, et decreta primae Diocesanae Synodi neapolitanae habita ab eminentiss. et reverendiss. d. Ascanio cardinale Philamarino Archiepiscopo neapolitano anno 1642, Romae : ex typograpia Reu. Camera Apostolica, 1642 - 12 c. ; 4o. - Impronta - a-m- 3.i- p-a- rine (C) 1642 (R) - Localizzazioni: Biblioteca nazionale Vittorio Emanuele III - Napoli.
Napoli , Constitutiones in synodis dioecesanis ab eminentiss. & reuerendiss. domino domino Ascanio S.R.E. cardinali Philamarino archiepiscopo Neapolitano celebratis editae, & publicatae. Romae : ex typographia Reuerendae Camerae Apostolicae, 1650 - 30 c. ; 4o - Stemma stampato in rosso e nero del cardinale Ascanio Filomarino sul frontespizio - Segn.: A-C4 D4(-D4), (chi)D4 (-D4), (2esp)B4, E-F4 - Impronta - i-s, a.ca ueo- tulu (C) 1650 (A) - Localizzazioni: NA0079 - Biblioteca nazionale Vittorio Emanuele III - Napoli - Biblioteca della Società napoletana di storia patria - Napoli